Verðtryggð króna er heimatilbúin “lágvaxtamynt” sem hefur gert flestum kleift að komast í gegnum greiðslumat og fá lán til að kaupa húsnæði á fölskum forsendum.

Vandamálið við verðtryggðu krónuna er alveg það sama og við erlenda gjaldmiðlla, það kemur alltaf að því að verðgildi þeirra og krónunnar sem fer í launaumslagið, tekur stökkbreytingum.

Þegar krónan féll stökkbreyttust erlendu lánin og rétt þar á eftir þau verðtryggðu í gegnum verðbólguskot sem gengisfellingin kom af stað.  Þannig eru ástæður “forsendubrestsins” þær sömu – gengisfelld króna.

Þegar neytendalán eru ekki veitt í sama gjaldmiðli og fólk fær í launaumslagið þá er hættunni boðið heim.  Flest nágrannalönd okkar hafa sterka neytendalöggjöf sem verndar neytendur gagnvart hættulegri lánastarfsemi.

Ef svona neytendavernd væri á Íslandi fengju þeir einir verðtryggð lán sem gætu sýnt fram á að þeir hefðu tekjur í verðtryggðum krónum.  Það væri lítill hópur.

Margir halda að lausnin sé að banna verðtrygginguna.  Það er vissulega skynsamlegt þegar kemur að neytendalánum en sú lausn mun hafa afleiðingar fyrir húsnæðismarkaðinn.

Leigumarkaðurinn á höfuðborgarsvæðinu gefur smjörþef af því sem koma skal þegar verðtryggingin verður bönnuð.  Ekki eingöngu mun vaxtabyrðin hækka heldur mun hún einnig verða sveilfukennd og mun rjúka upp með hækkandi verðbólguvæntingum.

Þar sem vaxtastig á Íslandi er mun hærra en í nágrannalöndunum, laun lægri og byggingarkostnaður oft hærri, mun aðeins brot af þeim, sem komast í gegnum greiðslumat á sambærilegri 80 fm ibúð, t.d. í Svíþjóð, komast í gegnum hliðstætt mat á Íslandi.

Þegar samningar voru gerðir við kröfuhafa eftir hrunið voru húsnæðislán í erlendri mynt keypt á afslætti, en það “gleymdist” að gera ráðstafanir fyrir verðtryggðu lánin þótt ljóst væri að verðgildi þeirra hefði einnig laskast.  Slíkur afsláttur hefði auðvita lent að miklu leyti á Íbúðarlánasjóði og lífeyrissjóðunum, þ.e. innlendum aðilum.

Nú 5 árum síðar, á að reyna að redda málum með því að ná í peninga frá útlendingum í stað þess að fjármagna nauðsynlega leiðréttingu, í réttu hlutfalli, hjá þeim sem upphaflega veittu lánin.  Hér er sett hættulegt fordæmi.  Sumir munu túlka þetta að hér sé verið að mismuna aðilum eftir búsetu, þ.e. að erlendir aðilar beri meiri og víðtækari ábyrgð en innlendir aðilar.

En allt er þetta þó aðeins stundarfyrirbrigði, leiðréttingin nú í nóvember verður aldrei annað en einsskiptisaðgerð.  Eftir situr ótrygg framtíðarsýn fyrir næstu kynslóð – draumur um eigið húsnæði verður óviðráðanlegur fyrir stóran hluta almenns launafólks.   Það er þó heiðarlegra að segja við fólk: þú hefur ekki efni á þessu, í stað þess að gefa fólki falskar vonir með heimatilbúinni “lágvaxtamynt”.

Raunverulegur draumur um eigið húsnæði byggir nefnilega á raunverulegri mynt.  Það er lærdómurinn af öllum þeim séríslensku aðferðum við fjármögnun húsnæðis síðustu 30 árin.

Ef það er eitt mál sem á eftir að koma Íslandi inn í ESB og fá fólk til að samþykkja upptöku evru þá verður það óyfirstíganlegur vandi og kostnaður við að fjármagna húsnæðiskröfur næstu kynslóða í ónýtri mynt.

Hagræðingaráform ríkisins eru í uppnámi.  Vandamálið eru ekki hugmyndirnar heldur útfærslan, hún hefur ekki reynst varanleg.

Niðurskurður í heilbrigðiskerfinu er nú farinn að ganga tilbaka enda var alltaf fyrirsjáanlegt að sú hagræðing væri aldrei sjálfbær heldur hefur hún stórskaðað kerfið.  Þá hafa sameiningar ekki alltaf tekist eins og vænst var og er dæmið um Þjóðskrá athyglisvert, þar sem kostnaður og fjöldi starfsmann hefur aukist þvert á áform.

Vandamálið liggur í lítilli þekkingu og reynslu af hagræðingarstjórnun innan hins opinbera.  Íslendingar eru sérfræðingar í eyðslu, bjartsýni og bruðli – fáir hafa víðtæka þekkingu af hagræðingu og breytingastjórnun.  Án nauðsynlegrar reynslu verður seint hægt að hrinda góðum hugmyndum í framkvæmd.

Það er því ekki nóg að safna hugmyndum, það þarf að huga að því hverjir eigi að framkvæma og hvort þeir hafi reynslu í að ná fram sparnaði.  Það er margt sem bendir til að ekki verði hægt að búast við varanlegri hagræðingu nema skipt verði um fjölda ríkisforstjóra – en þar er auðvita komið að því allraheilagasta í íslensku samfélagi og litlar líkur að þar verði hróflað við málum.

Eftir því sem hið ímyndaða svigrúm til að standa við mesta kosningaloforð veraldarsögunnar eykst, minnkar pólitískt svigrúm forsætisráðherra og Framsóknar.

Forsætisráðherra segir að best sé fyrir alla að drífa í að semja við kröfuhafa.

En er best fyrir alla að hespa þetta af?  Það gæti verðið freistandi fyrir kröfuhafa og Sjálfstæðisflokkinn að sauma að Framsókn með því að bíða.  Kröfuhafar hafa engu að tapa.  Mesta svigrúm veraldar þýðir einfaldlega gríðarlegt tap fyrir þá.  Þeir geta beðið fram yfir næstu kosningar og ef valið stendur á milli þess að ná “versta” samningi veraldar nú eða semja við nýja ríkisstjórn og fá hagstæðari samning eftir nokkur ár, þá bíða menn.

Fyrir Sjálfstæðisflokkinn gæti verið freistandi að láta Framsókn hengja sig í eigin reipi.  Framsókn frontar þessa ríkisstjórn og þar á bæ eru menn yfirlýsingaglaðir á meðan samstarfsflokkurinn heldur sig til hlés og situr kyrfilega í baksætinu.

Ef samningar við kröfuhafa renna út í sandinn kemur að því að Sjálfstæðisflokkurinn mun einfaldlega segja: sko þetta gekk ekki upp hjá Framsókn, nú er tími til að stokka upp og það verður best gert með kosningum.  Það er ekki úr svo háum söðli að falla fyrir Sjálfstæðisflokkinn, sem ekki fékk glimrandi kosningu síðast og gæti aukið fylgi sitt ef vel er haldið á spöðum.  Ekki þarf að spyrja að leikslokum fyrir Framsókn ef halda verður kosningar vegna þess að lykilloforð þeirra klikkaði.

Eins dauði er annars brauð.

Eitthvað er ríkisbankinn í vanda með að pranga Magma-bréfinu inn á fjárfesta.  Líklega er verðmiðinn á bréfinu byggður á ofurbjartsýni frekar en raunsæi.

Þegar hlutir seljast ekki er verðið yfirleitt of hátt.  Spurningin sem vaknar er hvort nógu faglega hafi verið staðið að verðlagningu af hálfu ríkisbankans?

Sú staða að útgefandi bréfsins (skúffufyrirtæki) hefur ekkert sjálfstætt sjóðsflæði, álver í Helguvík er fjarlægur draumur og rekstrarafkoma HS Orku er ekki með besta móti ætti að vera nægjanleg til að fara varlega og hafa vaðið fyrir neðan sig.

Þá benda tafir á fjármögnun til að fjárfestar séu að verða varkárari, þeir hoppa ekki á allar yfirverðlagðar fjárfestingar sem íslenskir bankamenn reyna að selja, sama hversu spennandi þær eru sagðar.

5 árum frá hruni er kominn tími til að íslenskir bankamenn læri raunsæi og stilli væntingum í hóf.

Mikið er rætt um vöxt í ferðaþjónustunni á næstu 10 árum.  Þar tala menn um 7% eða 15% árlegan vöxt og margir eru að setja sig í gír til að taka á móti 2m ferðamönnum “fljótlega”.

Það sem fer minna fyrir er hvernig á að koma þessum ferðamönnum til landsins.  Flestir koma með flugvélum og þá flugvélum Icelandair.  En er stefna Icelandair í flugvélamálum í samræmi við þessar spár?  Varla.  Icelandair stefnir á að fara í minni vélar úr 757 niður í 737 og hefur pantað 12 slíkar sem koma í notkun 2018 og á kauprétt á öðrum 12.  Slíkur flugvélafloti mun duga skammt.

Ef flytja á 2m ferðamenn til landsins þarf að fara að fljúga að staðaldri á breiðþotum til landsins enda eru flestir flugvellir á stærstu markaðssvæðum þegar fullir og erfitt verður að fjölga lendingarleyfum.  En hver á að taka áhættu á að fjármagna og reka breiðþotur til að fljúga til Íslands?  Ef Icelandair er ekki tilbúið til að taka stökkið er vafasamt að erlend flugfélög taki þá áhættu.  Stærstu flugfélög heims hafa ekki sýnt Íslandi mikinn áhuga og fá fljúgja hingað nema yfir sumarið.  Lággjaldaflugfélögin eru mun sneggri til að þjóna litlum mörkuðum en aðeins á meðan þau sjá sér hagnaðarvon, þau hverfa jafn fljótt og aðstæður breytast.

Það er því líklegt að fjölgun ferðamanna á Íslandi verði eins og á árum áður mjög tengd stefnu og flugvélaflota Icelandair.  757 tók við af DC8 og gerði Icelandair kleyft að viðhalda sínu gamla viðskiptamódeli.  Ekki er ljóst hvaða flugvélategund taki við af 757 sem hentar í Norður-Ameríku flugið fyrir Icelandair.  Hins vegar er ljóst að Norwegian á eftir að verða skæður keppinautur með sínar nýju 787 vélar og beint flug til Osló frá mörgum sömu svæðum og Icelandair fljúga frá í Ameríku.

Vöxtur í ferðamannakomum hingað til lands byggir núna á veikri krónu og nógu framboði af gömlum 757 vélum.  Hvort þetta séu nógu traustar stoðir til að byggja á til framtíðar er vafasamt.  Eins og málin standa verður langt í að Ísland taki á móti 2m ferðamönnum á ári.

Fá lönd vaða í jafn miklum peningum og Ísland sem skila sér jafn illa til almennra launamanna.

Margt spilar hér inn í.  Slæm efnahagsstjórnun, hátt vaxtastig, gjaldeyrishöft og léleg framleiðni.  En þetta er ekki öll skýringin.

Það sem á líklega stærstan þátt í að gera Ísland að láglaunasvæði er lítil virðing fyrir fjármagni.  Allt of mikið af peningum brenna upp á báli eyðslu og bruðls og komast því ekki inn í launaumslögin.

Á Íslandi fer minnst af fjármagni í arðbærustu fjárfestingaverkefnin.  Íslenskur kjánaskapur og klíkuskapur sér til þess.  Sparisjóður Keflavíkur er ýkt dæmi um þá leið.

Besta leiðin til að hækka laun er að leyfa fjármagni að leita í arðbærustu verkefnin og takmarka bruðl og kjánaeyðslu.   Og ein besta fjárfestingin sem hægt er að ráðast í einmitt nú, þegar alvöru fjármagn er takmarkað og dýrt, er að auka framlegð í íslensku samfélagi.  Markmiðið þarf að vera að breyta Íslandi úr lágframlegðarlandi yfir í háframlegðarland.  Um leið og það gerist munu önnur fjárfestingatækifæri skapast og taxtalaun hækka.

Fyrirmyndin er þegar fyrir hendi – íslenskur sjávarútvegur er rekinn á heimsmælikvarða, þar er framlegð há og best reknu fyrirtækin eru þau fyrirtæki á Íslandi sem geta bæði borgað samkeppnishæf laun og viðunandi arð.

Þessi leið er vel þekkt og margir hafa bent á hana en hún er ekki sársaukalaus og fjöldamörg séríslensk ljón eru á veginum.  Framlegð verður ekki aukin nema að auka tímabundið atvinnuleysi og aðlögunin getur orðið erfið fyrir marga – rótgróin vinnuviðhorf þurfa að breytast, t.d. þarf að aflegga íslenskan “skreppikúltúr” – það gæti reynst erfitt.  Þá þarf að gera mun meiri kröfur til stjórnenda íslenskar fyrirtækja, þeir þurfa að öðlast meiri rekstaraþekkingu og agaðra viðhorf til notkunar fjármagns.  Og að lokum er auðvita krónan  mikill Þrándur í götu sem brenglar ákvarðanatöku og tefur framfarir enda ónýt og nýtur því lítillar virðingar.

Lykilinn að betri launum er að fara vel með alvöru peninga.

Því meira sem Íslendingar ánetjast ferðamennsku sem atvinnugrein því mikilvægara verður það að halda genginu og laununum lágum.  Íslensk náttúra breyttist ekki í hruninu, það sem gerði útlendingum kleyft að njóta hennar er hrun íslensku krónunnar.

Krónan er lykilinn að velgengni ferðaþjónustunnar.  Hún gerir ESB þegnum kleyft að koma hingað og gista á hótelum og borða á veitingastöðum sem Íslendingar hafa ekki efni á lengur.

Þá rýma Íslendingar í auknum mæli sínar fínustu íbúðir og sumarhús til að þéna á ferðamönnum sem margir koma frá hálaunasvæðum Evrópu.

Sú framtíðarsýn að Íslendingar verði í auknum mæli láglaunaþjónar erlendra ferðamanna mun hafa afleiðingar fyrir íslenskt samfélag.  Norrænt velferðarkerfi mun smátt og smátt líða undir lok enda er ekki hægt að reka norrænt velferðarkerfi með ferðamennsku sem drifkraft.  Leiguverð í bestu hverfum Reykjavíkur mun í auknum mæli miðast við kaupmátt útlendinga – næsta kynslóð Íslendinga verður að sætta sig við kytrur á “okurverði” í nágrannasveitarfélögunum.  Þá má loka helming af háskólum landsins, ferðamennska þarf á fáum sérfræðingum að halda.

Krónan styður frábærlega vel við þær atvinnugreinar sem náttura Íslands færir landsmönnum.  Það eina sem erlendir ferðamenn þurfa að óttast eru eldgos, nær útilokað er að íslenskir sjórnmálamenn geti klúðrað lágu gengi krónunnar.

Sorglegt er að lesa vefsíðu HÍ.  Undir kaflanum “Háskólinn í fréttum” er mál Jóns Baldvins ekki að finna.  Ekki eitt orð um þá samfélagslegu umræðu sem hefur spunnist um þetta mál.  Ekki orð um fyrirgefningu rektors eða pass sögn prófessora.

Þá hefur ekki heyrst hósta eða stuna frá háskólaráði eða stúdentaráði um þetta mál.   Þeirra þögn verður að túlka sem samþykki, en samþykki við hvað?  Fyrirgefningu rektors eða brottvikningu gestafyrirlesara?

Það verður að gera meiri kröfur til vefsíðu æðstu menntastofnunar landsins en til vefsíðu almenns fyrirtækis á markaði.  Ærandi þögn um samfélagslega umræðu sem snertir Háskólann er ekki við hæfi.

Ef Háskóinn treystir sér ekki til að taka hlutlaust á þessu máli og útskýra það frá öllum hliðum vekur það upp spurningar hvort eða hvernig staðið er að kennslu á kenningum sem ekki er samkomulag um hjá starfsmönnum stofnunarinnar?

Þetta mál sannar nauðsyn þess að metnaðarfullir nemendur komi sér úr landi og vikki sinn sjóndeildarhring með því að stunda nám við viðurkennda erlenda háskóla sem ekki sýna tepruskap þegar kemur að viðkvæmum deilumálum.

Nú skýrsla World Economic Forum um samkeppnishæfni þjóða er áhugaverð lesning.

Ísland lendir í fyrsta sæti hvað varðar internetnotkun en tæknivæðing íslensk samfélags virðis ekki alltaf skila sér til neytenda í form hagkvæmra þjónustu.

Hvað varðar hagkvæmni fjármálaþjónustu lendir Ísland i 102 sæti á meðan Noregur er í 8 sæti.  Ekki er hægt að skýra þennan mun með hærri launatöxtum og bónusgreiðslum til starfsmanna íslenskra fjármálafyrirtækja!  Nei, skýringanna er að leyta annars staðar, en lítill áhugi virðist hér á landi til að knýja fjármálafyrirtæki til að sýna hagkvæmni í rekstri sem skilar sér til neytenda.  Fólk bara borgar okurvexti og þjónustugjöld og möglar síðan upp í sófa heima hjá sér.

En það sem ætti að vekja fólk til umhugsunar er hvar Ísland lendir á meðal þjóða þegar kemur að erlendri fjárfestingu í atvinnulífinu.  Íslenskt fjárfestingaregluverk fær algjöra falleinkunn og lendir í 144 sæti.  Aðeins 4 lönd lenda neðar, þ.e. Angóla, Simbabve, Argentína og Venesúela.  Erlendir fjárfestar standa ekki í biðröðum til þess að dæla fjármagni inn í þessi fimm lönd sem verma botnsætin.

Hvernig á að draga hagvöxt áfram án aðkomu erlendra fjárfesta er hulin ráðgáta?  Þeir sem halda að hægt verið að koma hjólum atvinnulífsins af stað með ónýtri krónu og þjóðrembu eiga eftir að verða fyrir vonbrigðum.

En Íslendingar eiga eflaust eftir að láta þessa skýrslu, líkt og aðrar sýrslur frá erlendum stofnunum, eins og vind um eyru þjóta.

Þegar háskólar eru farnir að kaupa sér frið með því að skerða eigið akademískt frelsi eiga viðvörunarbjöllur að hringja.

Hvernig skilgreinir íslenskt háskólasamfélag hugtakið “akademískt frelsi”?   Og hvernig er akademískt frelsi tryggt á Íslandi?

Hvað varðar Háskóla Ísland er vert að minna á að rektor skólans undirritaði svokallaða Magna Charta Universitatum yfirlýsingu í lok síðustu aldar en þar segir:

Undirritaðir rektorar evrópskra háskóla skora á öll ríki, og höfða til samvisku allra þjóða, að þau virði þau grundvallarskilyrði sem munu, nú og um ókomna framtíð, styðja starf háskóla.

En skilyrði nr. 3 hljómar svo:

Frelsi í rannsóknum og þjálfun er grundvallarskilyrði háskólasamfélagsins og bæði stjórnvöld og háskólar verða, eins og þeim er unnt, að tryggja virðingu fyrir þessari grundvallarkröfu.

Þar sem háskólar hafna hleypidómum og eru ávallt opnir fyrir samræðu eru þeir kjörnir samstarfsvettvangur fyrir kennara, sem eru hæfir til að miðla þekkingu sinni, og vel búnir til að þróa hana með rannsóknum og nýbreytni, og nemendur, sem eiga tilkall til og eru fúsir til að auðga andann með þeirri þekkingu.

Hin ærandi þögn hins íslenska háskólasamfélags um brottvikningu Jóns Baldvins bendir til að háskólar á Íslandi séu ekki ávallt opnir fyrir samræðu.  Að mörgu leyti segir þetta mál okkur meir um stöðu íslenskra háskóla en persónuna Jón Baldvin.

Það verður fróðlegt að sjá hvernig rektor Háskóla Íslands tekur á þessu máli.