Hér kemur síðasti hluti af þessari merkilegu samantekt Sigurðar Thoroddsen arkitekts um síðbúna þéttbýlismyndun á Íslandi. Það vekur athygli hvað Sigurði hefur tekist að fara yfir þessa miklu sögu í stuttu og skýru máli. Ég fyrir minn hlut hafði ekki gert mér grein fyrir öllu þessu samhengi hlutanna. Maður áttar sig á því að saga landsins var öðruvísi en sú sem mér var kennd í skóla. Þá var ekki mikið fjallað um góðvild dana, vistarbandið sem var eiginlega þrælahald og að hjólið sem farar- og flutningatæki kom ekki til íslands fyrr en skömmu fyrir aldamótin 1900. Sagan sem mér var kennd í skóla var ekki saga alþýðunnar, byggingalistarinnar eða saga búsetu og skipulags heldur saga valdastéttanna og um yfirgang dana.

Samantekt

Hér að framan hef ég fjallað um ýmsa þætti sem urðu þess valdandi að þéttbýli þróaðist svo seint á Íslandi.

Niðurstaða mín er að margir  samfallandi þættir hafi valdið þessu.:

Fram hefur komið að Dönum var  kennt um  flest  sem aflaga fór,  og  hversu langt   Ísland dróst  aftur úr öðrum þjóðum á  sviði þéttbýlismyndunar.   Ég tel rangt að skrifa megi þessa atburðarrás  á reikning  Dana,  og  hægt að benda á ýmislegt    sem sýnir  fram á hið gagnstæða.

Vegna vanþróaðrar samgöngutækni og þar af leiðandi einangrunar  landsins höfðu  Danir  takmarkaða möguleika á að hafa áhrif á þróun mála, enda  framkvæmdavaldið  í Kaupmannahöfn.  Engu að síður settu Danir fram tillögur sem horfðu til framfara og urðu  sumar að veruleika,  þó áhrifin yrðu ekki eins mikil og til stóð í upphafi.  Hjá landsmönnum  var  tregða að aðlaga sig að nýjum hugmyndum og viðhorfum.   Benda má  á,  að Ísland var danskt skattland,  þannig að það hefur án efa verið hvati hjá Dönum,  að bæta hag landsmanna  og þar með að efla  skattstofnin.

Spyrja má   hvort  sagan hefði þróast með öðrum hætti,   ef stofnanir eins og biskupsstólarnir í Skálholti og að Hólum hefðu verið settir á stofn við sjávarsíðuna,  þar sem lendingarskilyrði voru góð, möguleikar á sjávarútvegi og þar með góðri  tekjuöflun,  og samskipti við aðra hluta landsins og útlönd  hefðu verið betri,   auk þess sem  amtmennirnir, fulltrúar konungs og handverksmenn af ýmsu tagi   hefðu  getað   haft þar aðsetur.

Hið andlega og veraldlega vald hefðu þar með  getað sameinast um þéttbýlismyndun sunnan lands og norðan,  og afleiðingin verið  að ýmis  þjónusta og starfsemi hefði einnig  flust þangað.  Slík þróun átti  sér stað  á Norðurlöndum og víða í Evrópu, þar sem valdastofnanir voru  staðsettar  við sjávarsíðuna,  eða við stórfljót sem jafnframt voru samgönguæðar þess tíma.  Dæmi um þetta eru: Hróarskelda, Kaupmannahöfn, Þrándheimur og  Lundur.

Án efa hafa búferlaflutningar á síðari hluta 19. aldar til Vesturheims  einnig  haft  sitt að segja. En á   árunum 1870 til 1914 fluttu um 20.000 manns búferlum vestur um haf, sem hefur verið  mikið áfall fyrir svo fámenna þjóð.    Hin opinbera skýring var   sú, að fólk hefði   yfirgefið landið vegna hafísa, votviðra  og uppskerubrests, en um slíkt var ekki að ræða á hinum Norðurlöndunum eða  í Vestur-Evrópu.

Engu að síður flutti fólk þaðan  til Vesturheims   í milljónavís.  Fólk  var einfaldlega að leita sér að betra lífi,  að    flýja fátækt og kúgun í sínu heimalandi.  Er það tilviljun að fólksflutningar héðan vestur um haf,  standa sem hæst,  um svipað leyti og Vistarbandið  er lagt af.  Vert  er þó í þessu sambandi,  að taka fram,  að  Askja gaus 1875,  og olli sá atburður   búsifjum og brottflutningi  fólks frá  Austurlandi.

Eins og að fram greinir,  var  gefin út  konungsboðskapur 1786, þess efnis að Einokunarverslunin skyldi lögð af,  og   stofnaðir   6 kaupstaðir í landinu.   Þetta var gert að frumkvæði Dana,   án efa  til að efla hag landsmanna.  Hugmyndin var sú, að á þessum stöðum yrði aðsetur  kaupmanna, embættismanna og handverksmanna  og að þar myndi rísa blómleg  byggð,  útgerð og handverk af ýmsu tagi.

Í þessu skyni,  lögðu dönsk stjórnvöld fram fjármagn til kaupa á landi undir kaupstaðina,  lóðir voru boðnar fram  endurgjaldslaust, tiltekinn skattfríðindi veitt  og styrkir til húsbygginga.  Með öðrum orðum, að á þessum stöðum  áttu að rísa hefðbundin  þéttbýli af sama tagi og í nágrannalöndunum, með aðstoð Dana og að þeirra frumkvæði.

Í þessu sambandi er vert að benda á,  að mjög hafði verið   hert á vistarbandinu um miðja 18. öld. Húsagatilskipunin sem sett var árið 1746 kvað á um réttindi og skyldur vinnuhjúa og húsbænda. Viðurlög við broti á tilskipuninni um húsagann voru ströng. Bann við lausamennsku var  sett á árið 1783 og samkvæmt því var lausmennska bönnuð öllum mönnum.  Þetta bann var sett á 3 árum áður en ákveðið var að stofna kaupstaði í landinu.

Svo furðulega sem það kann að virðast ,   var vistarbandið ekki  fellt úr gildi 1786, samhliða því að  ákvörðun  um kaupstaðina var tekin og einokunarverslunin lögð af,  þannig að almenningi var gert erfitt  fyrir  að flytjast þangað,  og þar með að bæta sinn  hag.  Þetta var í raun ótrúlegt ráðslag,  og spurning  hvort Danir   hafi  áttað sig á þessari þversögn,  eða að íslenskir stórbændur  hafi  gert það  af ráðnum hug,  til að standa í vegi fyrir því að missa frá sér ódýrt vinnuafl.

Áhrifin létu hinsvegar ekki á sér standa, því kaupstaðirnir áttu erfitt uppdráttar fyrstu áratugina,  og ekki stóð á gagnrýninni  frá ýmsum,  sem fundu þéttbýlismyndun flest   til foráttu. Það er ekki fyrr en  vistarbandið er formlega fellt úr gildi 1894,  eða um 100 árum síðar, að rofa tekur til.   Þetta tel ég eina af megin skýringum  þess,  hversu síðbúin þéttbýlismyndunin  var.

Þess má geta að árið 1874 kom  Kristján níundi konungur og færði  landsmönnum fyrstu stjórnarskrána. Meðan á heimsókninni stóð fór konungur í skoðunarferð um landið,  en þar sem ekki var enn búið að finna upp hjólið,  þurfti  að flytja konung og  fylgdarlið á hestbaki milli staða.

Um miðja 19. öld   hefst  menntun íslenskra  iðnaðarmanna,  fyrst í Kaupmannahöfn  og smám saman berst hún til landsins.   Iðnskólinn í Reykjavík var  stofnaður  1904  og þá hefst formleg iðnfræðsla og  starfsmenntun  er innleidd.   Á sama tíma hafði menntun iðnaðarmanna staðið um aldir á Norðurlöndum og annarsstaðar i Evrópu.

Þess má geta til samanburðar, að Eiffel-turninn í París var tekinn í notkun 1889, fyrsti  íslenski verkfræðingurinn lauk  prófi  1891 og sá næsti ekki fyrr en  1900.   En frá og með aldamótunum 1900  verða  miklar framfarir  á Íslandi,   með auknum  samskiptum  við aðrar þjóðir,  enda   samgöngu- og fjarskiptatækni orðin    allt  önnur og  betri.   Nýr kafli í sögu þjóðarinnar hefst, en  það er önnur  saga.

Reykjavík í mars  2014.  STH

Hér að neðan eru tvær myndir sem sýna búsetu á landinu árið 1703 0g 1860. Þarna sést að engin þéttbýlismynun er hér á landi árið 1703 en aðeins örlar á þéttbýli í Reykjavík árið 1860. Hinsvegar er mikil byggð í Grímsey árið 1703. Uppdrættirnir birtust í aðalskipulagi Reykjavíkur 1962-1984.