„Síðbúin  þéttbýlismyndun“  er samantekt um skipulagsmál eftir Sigurður Thoroddsen arkitekt.

Þetta er einkar áhugaverð yfirferð um sögu búsetu á Íslandi frá öndverðu og spurt er hvers vegna þéttbýli myndaðist ekki fyrr hérlendis en raun ber vitni.  Að baki samantektarinnar liggur mikil rannsóknarvinna og þekking sem ekki hefur verið lögð fram með þessum hætti áður svo ég viti til. Þarna kemur „Vistarbandið“ til umræðu sem lítið er talað um og kemur fyrir sjónir sem einhver útgáfa af þrælahaldi hér á landi.

Gefum Sigurði Thoroddsen arkitekt orðið:

Almennt

Ísland  hafði verið  byggt í 1000  ár,  þegar fyrstu   þéttbýlisstaðirnir  hófu að   myndast fyrir  alvöru,  þannig að saga þeirra er ekki löng,   aðeins um 130 ár.  Í eftirfarandi samantekt verður   fjallað um aðdraganda þess að  þéttbýli myndaðist,   og hversvegna þróunin varð svo langt á eftir öðrum þjóðum.  Tímabilið   1300 til 1900 hefur verið  valið,  þar sem það  er nokkuð  dæmigert fyrir það sem hefði getað orðið, sé tekið mið af þeirri þróun sem varð hjá  nágrannaþjóðum á sama tíma.

Árin  1262-1264 eru talin upphaf  tímabils friðar og framfara á Íslandi. Á þessum  tíma lauk    Sturlungaöld,    þ.e. borgarastyrjöld sem staðið hafði  í  44 ár,  og  friður  kemst á. Um sama leyti kemst   Ísland  í konungssamband  við Noreg  og  verður partur  af áhrifasvæði þeirra.   Árið 1380 verður landið hluti af Danaveldi  og 1397 af  Kalmarsambandinu,  og  kemst  undir   miðstjórnar- og  framkvæmdavald hins nýja stórveldis á Norðurlöndum,  og  þar með tiltekinn stöðugleika.   Þessi  stöðugleiki hefði getað orðið grundvöllu þéttbýlismyndunar í landinu, en varð  þó  ekki.  En hver var ástæðan fyrir þessari síðbúnu þróun?

Sú saga var  sögð af breskum ferðamanni sem kom hingað til  lands 1870, og hitti   Jón Hjaltalín landlækni,  sem  upplýsti  nokkuð upp með sér,  að um þessar mundir  væru 1000  ár liðin  frá upphafi byggðar  á Íslandi.  Útlendingurinn  fór  í ferðalag  um landið,  og  í  lok ferðarinnar hitti  hann  landlækninn  á ný  og  sagði:  „ Það er lygi að Ísland hafi verið byggt  í 1000 ár. Hvað hafið þið verið að  gera. Hér sést ekkert mannvirki, hvert sem litið er.“  Þessi umsögn útlendingsins segir allt sem segja þarf um þróun og ástand  mála.

En eins og kunnugt er,  þá er þéttbýlismyndun   uppspretta   framfara, velmegunar   og bættra  lífsgæða.   Í stað einhæfs  bændasamfélags í   dreifbýli,  er   þéttbýli   gerjunarstaður   hugmynda og samskipta,  þar sem   nýjar atvinnugreinar og frjótt samfélag  fær að  þróast.    Íslenskt   þjóðfélag  dróst hinsvegar  aftur úr öðrum löndum.  

Fyrstu þéttbýlisstaðir á Íslandi,   sem hægt var  að kalla því  nafni,  mynduðust  ekki fyrr en um 1880,  en áður höfðu  hér  varla myndast    þorp. Samgöngur voru  ófullkomnar um    stíga,  eða á sjó með tiltölulega litlum bátum.  Hjólið   var  ekki tekið  í notkun á Íslandi fyrr en upp ár 1880, með innleiðingu  hestvagna,  en fram að því höfðu klyfjahestar verið notaðir til flutninga á landi,  eða að menn  báru klyfjarnar á sjálfum sér.

Um sama leyti  höfðu    borgir og   bæir með  þróuðum  flutningsleiðum   staðið um aldir í  Vestur-Evrópu.    Ýmsar skýringar hafa verið settar fram, og  er ein sú,  að á Íslandi hafi  löggjafar-   og dómsvald   að mestu  verið án   miðstjórnar- og  framkvæmdavalds,  þannig   að hér  myndaðist  hvorki  valdamiðstöð né þéttbýli af neinu tagi, sem hefði getað  skapað  aðstöðu til framfara.  Engir hernaðarlega mikilvægir staðir voru í landinu, sem voru  upphaf margra borga í öðrum löndum.  Hið staðnaða  bændaþjóðfélag skapaði ekki skilyrði til  þéttbýlismyndunar,  og  engin   viðleitni var sýnd af hálfu innlendra  aðila  að breyta stöðu mála. Valdamiðstöðin var lengstum í Kaupmannahöfn og sömuleiðis miðstöð mennta,  menningar, iðnaðar og  verslunar.

Það er ekki fyrr en með stofnun Heimastjórnarinnar  1904,  að framkvæmdavaldið flyst frá Danmörku til Íslands,  en fram að því  hafði einungis  löggjafarvald og dómsvald verið í höndum  Íslendinga.

Skilgreining þéttbýlis 

Sú  skilgreining á þéttbýli   sem oft   er notuð,  er að um sé að ræða svæði,  þar sem    lágmarksfjöldi    bygginga og íbúa  eru   á  flatareiningu.  Til dæmis að  tiltekin  byggð s.s. einstakt íbúðarsvæði, sumarhúsbyggð eða jafnvel vinnubúðir  séu  þéttbýli. Samkvæmt íslenskum reglum er miðað við 50 íbúa eða fleiri og  að ekki sé meira  en 50 metrar á milli húsa, en   á hinum Norðurlöndunum er miðað við 200 íbúa.  Þetta er   ófullnægjandi skilgreining,  því  samkvæmt  henni  er gengið út frá  tilteknum  fjölda húsa eða mannvirkja á fyrirfram afmörkuðu svæði,  án þess að fjalla um eða gera lágmarkskröfur um   þá starfsemi sem þar fer fram.   Hér er í raun verið að fjalla um afmarkaða húsaþyrpingu eða samansafn  húsa,  en ekki þéttbýli.

Skilgreiningar á þéttbýli eru margvíslegar, en sú sem oftast er notuð,   er  að um sé að ræða skilgreint svæði  þar sem er föst búseta, þ.e.   tiltekin  íbúa- og íbúðarfjöld,  stjórnsýsla,  verslun,  viðskipti, iðnaðar og  framleiðslustarfsemi  af ýmsu tagi. Ennfremur er það grundvallaratriði að staðurinn  sé í góðum samgöngutengslum við sitt áhrifasvæði.   Fleira  þarf að koma til, s.s.  fjölbreytileiki,   lágmarks  hagræn  staða og  gott   menntunarstig.  Þéttbýli er þannig  ekki  samansafn húsa,  heldur einnig sú starfsemi sem þar fer fram.

Vistarbandið

Talið var  að  vistarbandið,  sem  upphaflega verið sett á árið  1490,  að undirlagi stórbænda  (Piningsdómur),    hafi  hamlað þéttbýlismyndun í landinu,  eða jafnvel komið í veg fyrir hana. Þetta fyrirkomulag var  við lýði  í um 400 ár,  eða  til  1894.     Settar hafa verið fram ýmsar  kenningar um  hversvegna vistabandið var sett á.  Ein er  sú að bændur hafi   viljað halda í ódýrt vinnuafl,  eða  að ráðamenn  talið atvinnutækifæri  stopul í þéttbýli,  og þar með  boðið hættunni heim að leyfa   þéttbýlismyndun.    Ennfremur  er   ein skýring   að reynt hafi verið að koma  í veg fyrir offjölgun þjóðarinnar. Ráðamenn töldu   að landið bæri takmarkaðan íbúafjölda,  og að með takmörkunum væri hægt  að koma í veg fyrir fátækt og eymd,  og  þar með að fólk lenti á framfæri sveitar.

En hvað var  vistarbandið.   Algengasta skilgreiningin  var sú,  að  ef búalið réð  ekki eigin búi, skyldu það  vera  á heimili bónda og eiga þar grið.    Venjan var sú að fólk réði sig í ársvist í senn.  Að þeim tíma liðnum gat bóndi hrakið  hjú af heimili sínu.   Bóndi réð  vinnu hjúa sinna og fékk af henni allan arð,  hvort sem vinnan var unnin á heimili  hans eða utan.   Á móti bar bóndi ábyrgð á að því að hjú hans fengju fæði, klæði og húsaskjól allan  ráðningartímann.  Hjúum var  bannað að giftast,  til að koma í veg fyrir  barneignir,   sem  gátu   orðið byrði   á framfæri sveitarinnar.   Talið er að á 19. öld hafi um 25%  landsmanna búið við þessi kjör,  sem var  það hæsta í Evrópu. Ennfremur að flestir íslenskir bændur voru leiguliðar og áttu  ekki jarðir sínar.

Mjög var hert á vistarbandinu árið 1746,  þegar  Húsagatilskipun,   sem   kvað á um réttindi og skyldur vinnuhjúa,  var sett á.    Húsaginn færði húsbændum nær ótakmörkuð völd yfir vinnuhjúum sínum, og  þeim   jafnvel  bannað að fara milli bæja,  nema með leyfi húsbænda.  Viðurlög við broti á tilskipuninni  voru ströng og líkamleg tyftun  uppálögð,  jafnvel í smæstu málum, en tukthúsvist beið þrjóskufullra og óhlýðinna hjúa.

Mögulegt var  að losna undan vistarbandinu  og gerast lausamaður,  ef viðkomandi eignaðist  verðmæti,   og réðu menn  þá  atvinnu sinni sjálfir,  án þess að vera bundnir við sérstök býli. Sumir lausamenn stunduðu  einnig sjóinn upp á eigin  reikning. En lausamenn þurftu að hafa efnast allvel til að   uppfylla þessi skilyrði, eða  að eiga sem svaraði 10 kúgildum.   Bann við lausamennsku var síðan sett á árið 1783,  og samkvæmt því var lausmennska bönnuð öllum mönnum.

Því hefur líka verið  haldið fram,  að ástæða þess að vistarbandið   var sett á,  hafi stafað af því hversu fátækt  sveitasamfélagið    var, enda stóð tæknistig þjóðarinnar  nánast í stað, eða að því fór aftur  frá landnámsöld og langt fram á 19. öld. Til dæmis þegar náttúruhamfarir dundu yfir,  og/eða óáran vegna sjúkdóma, að  þá  var þjóðin engan veginn  í stakk búin  að bregðast við.