Hér fjallar Sigurður Thoroddsen arkitekt um skiptar skoðanir málsmetandi manna um þéttbýli og andúð manna gegn þéttbýli, staðsetningu Alþingi og fl.
Þéttbýlisandúð
Þegar undirbúningur að endurreisn Alþingis stóð yfir voru umræður um hvar þingið ætti að vera, og skiptar skoðanir um staðsetningu þess. Sumir vildu endurreisa Alþingi á Þingvöllum, aðrir á Bessatöðum og enn aðrir í Reykjavík. Margir málsmetandi menn voru hatrammir andstæðingar þess að Alþingi yrði í Reykjavík, og mæltu eindregið með Þingvöllum. Rök þeirra voru einkum að Reykjavík væri danskur bær, og að þar væri mikið svall og óregla.
Jón Sigurðsson var helsti stuðningsmaður þess að Alþingi yrði endurreist í Reykjavík, og voru rök hans eftirfarandi: Að í Reykjavík væri nóg landrými til uppbyggingar, góð höfn sem þó var umdeilanlegt, stutt til aðdrátta frá helstu héruðum landsins og samgöngur auðveldar til útlanda. Ennfremur væru þar saman komnir allir helstu embættismenn, lærdómsmenn og kaupmenn landsins. Jafnframt að þar væru allmargir iðnaðarmenn. Þarna voru m.ö.o. sett fram rök sem nú til dags mega teljast dæmigerð skipulagsrök. Þó er rétt að taka fram að fyrsta hugvekjan um skipulagsmál Reykjavíkur er skrifuð 1835 af Tómasi Sæmundssyni og birtist hún í tímaritinu Fjölni.
Þann 18. ágúst 1886 birtist í blaðinu Ísafold grein, í tilefni þess að 100 ár voru liðin frá því að Reykjavík hlaut kaupstaðarréttindi. Greinin hefst á þessum orðum:
„Reykjavík varð fljótt fjölbyggð og apaði allt eftir útlendum kaupstöðum eftir því sem færi gafst, í munaðarlífi, metnaði, prakt, svallsemi, lystugheitum og ýmsu sem reiknast til hins fína móða. Ennfremur var Reykjavík með öllu varnarlaus gegn hverjum víkingi sem að landi kom. Ennfremur að bærinn hafi verið vanmáttugur og engin fyrirhyggja um annað en fédrátt og skart. Allir bæjarmenn væru kramarar og þernur þeirra og þjónar hugsuðu ekki um annað en skart og móða. Samkvæmi væru tíð, þar sem væru dansar og drykkjur, og eftir þessu vandist alþýðan er þar var um kring. Afleiðingin var að iðjuleysi jókst mjög í kaupstaðnum, og allt það sem horfði til harðgjörfi, réttrar karlmennsku og hugrekki fjarlægðist í Reykjavík.“
Ennfremur kemur fram í Ísafold að í bænum hafi frá upphafi verið útlent apaspil og siðspilling. Jafnframt að sökum siðspillingar, hafi dómarar Landsyfirréttar átt heima upp í sveit. Landlæknir og lyfjabúð var í Nesi og Biskup í Laugarnesi. En það er ekki fyrr en Alþingi er endurreist í Reykjavík 1845, að þessi þróun snýst við og skipti sú ákvörðun sköpum fyrir þróun höfuðstaðarins.
Hilmar Þór Björnsson arkitekt
Fróðleg lesning, varðandi eldri viðhorf til þéttbýlismyndunar.
Fyrir nokkrum árum las ég sögu Eyrarbakka, um verlsun þar og fleira.
Ef mig misminnir ekki, þá var á eitt sinn sótt um verlsunarleyfi númer tvö, á Eyrarbakka.
Þetta var á þeim tíma, þegar Eyrabakki var blómlegur verlsunarstaður, og vélbátar ekki komnir til sögunnar.
Verlsunarleyfi númer tvö var hafnað, m.a. vegna þess að það gæti ógnað uppbyggingu á verslun í Reykjavík, sem þá var búið að ákveða, að yrði höfuðstaður Íslands.
Fyrir tíma vélbáta, þá tók eitthvað lengri tíma að sigla frá útlöndum til Reykjavíkur en suðurstarndarinnar.
Og er víst enn í dag.
Í Reykjavík var höfn, en ferkar hafnarlaust meðfram suðurströndinni.
Hugsið ykkur Eyrarbakka, og landsvæðið upp af, m.a.a Selfoss, sem þéttbýlasta svæði á Íslandi ?
Eða kannski alþjóðaflugvöll á Kaldaðarnesi, ef það hefði ekki flætt á bretana, þegar þeir voru þar í stríðinu ?
Tímarnir breytast, menninrini og byggðin með.
Í framhaldi af ofansögðu má spyrja sig hvort þetta hafi verið viðvarandi (eða endurtekið) ástand á Íslandi: Samkeppni um vinnuafl. Mannfellir var tíður, stundum farsóttir og stundum harðæri, en oftast var nægan mat að fá handa öllum vinnandi höndum.
Ítreknar lagasetningar sem takmarka ferðafrelsi og launagreiðslur benda til sömu niðurstöðu.
Ef þetta er rétt þá hefur Ísland haf talsverða sérstöðu, en víðast hvar annars staðar var offramboð af vinnandi fólki – matvælaframleiðsla var í hámarki. Í Danmörku var þetta einfaldlega leyst þannig að lægstu stéttum var haldið við sultarmörkin og þegar harðnaði í ári dóu menn unnvörpum úr vosbúð og hungri.
Einn fyrsti barnaskóli á landinu var reistur að Leirá í Hvalfjarðarsveit. Skóli þessi tók til starfa í kjölfar stofnun kaupstaðar á Akranesi, og var beint svar við þéttbýlismyndun þar.
Í tímaritinu Ísafoldu segir, 9. október 1880 (http://timarit.is/view_page_init.jsp?pageId=3940135):
„Bamaskólar fjölga nú smámsaman sunnanlands. Auk skólanna í Reykja-
vík, á Seltjarnarnesi, í Garði, á Vatnsleysuströnd, Akranesi, Flenzborg og
Leirá er nú (i. nóv.) byrjuð skólakennsla fyrir börn í Bessastaðahreppi
á Bessastöðum.“
Ath. að skólinn að Leirá er eini skólinn sem ekki stóð við sjávarsíðuna, þar sem útgerðarstaðir voru farnir að myndast. Fyrsti (enn starfandi) barnaskólinn hóf starfsemi í Bolungarvík 1871, en Vestmannaeyjar reyndu við barnaskóla nokkru fyrr (um 1860 ef ég man rétt), en núverandi skóli hefur starfað frá 1880.
Allir þessir skólar taka til starfa löngu áður en lög um barnaskóla voru sett 1904 og allir þessir skólar voru einkareknir. Tilgangur þeirra var að laða til sín vinnuafl til sjávarsíðunnar og skólinn í Leirá var beinlínis til þess stofnaður að halda vinnufólki í sveitinni. Lausamennska var leyfð 1863 og stuttu seinna hófst hörð samkeppni sjávarsíðu og sveitar um vinnandi menn.
Andstaða bændahöfðingja á Alþingi við þéttbýlismyndun hafði sér því einfaldar, efnahagslegar forsendur.