Framkvæmd skipulags V

Hér kemur færsla Sigurðar Thoroddsen nr. 5 sem fjallar um endurgerð deiliskipulags í eldri hverfum.

Miðað við deiliskipulag nýrra svæða,  er endurgerð deiliskipulags í eldri hverfum miklu   flóknara mál. Inn í myndina eru komnir allskonar  hagsmunaaðilar,  svo sem lóðahafar, fasteignaeigendur og fleiri,  sem taka þarf  tillit til.  Mörg  dæmi eru um að eldri hverfi hafi verið endurskipulögð og ber þar Reykjavík hæst,  enda fjöldi eldri bygginga þar mestur. Önnur sveitarfélög hafa einnig  látið látið vinna  deiliskipulag í eldri hverfum, svo sem: Akureyri, Ísafjörður,  Stykkishólmur, Akranes, Hafnarfjörður, Keflavík,   Fáskrúðsfjörður og  Seyðisfjörður. 

Ástæður fyrir því að farið er út í endurgerð deiliskipulags eldri hverfa geta verið margar.  Um getur verið að ræða eldri   byggingar sem þarfnast viðhalds og fullnægja ekki lengur kröfum tímans, dæmi um það eru:  Ísafjörður, Stykkishólmur og Seyðisfjörður. Svo eru dæmi um að  skipulagsyfirvöld telji  rétt að breyta  skipulagi  viðkomandi svæðis,   s.s.  að rífa tiltekin eldri hús og  byggja ný og stærri  innan um,  og/eða allt þar á milli. Dæmi um það er Reykjavík, Hafnarfjörður og að sumu leyti Akureyri. Þegar um er að ræða blöndun nýrri og eldri byggðar, tel ég að öðrum bæjum ólöstuðum,  endurgerð  deiliskipulags Miðbæjar Hafnarfjarðar og framkvæmd  þess velheppnað.  Þar hefur tekist á smekklegan og yfirvegaðan  hátt að blanda saman nýjum og eldri byggingum, þannig að skapast hefur heildrænt og aðlaðandi yfirbragð. 

Þegar  deiliskipulag í eldri hverfum er unnið að nýju, eru útlínur endurbyggingarsvæðisins fyrst skilgreindar, svæðið kannað sérstaklega og lagt mat á hvernig haga skuli endurbyggingunni.  Önnur sérstaða er að gatnakerfi, lagnir og ýmsar þjónustustofnanir eru þegar  komnar, þannig að kostnaður sveitarfélagsins er óverulegur.   Oftast er lóðarhöfum  gefinn kostur á að bæta, breyta og/eða stækka  byggingar á viðkomandi lóðum , að undangenginni húsakönnun.  Svo eru  sumar byggingar sem  talið er rétt  að friða og engar breytingar heimilaðar.    Vandamálið er hinsvegar að lóðahafar og/eða  eigendur eru ólíkir eins og gengur. Sumir hafa fjármagn  og eru fullir áhuga að fara út í framkvæmdir,  en aðrir ekki. Þar af leiðandi er  misjafnt  hvernig til  tekst. Framkvæmd  og útfærsla tillagnanna verður í  mörgum tilfellum  samræmislaus og brotakennd og málin ekki kláruð.  Í Reykjavík, eru dæmi um slíkt s.s. við  Laugaveg, Grettisgötu, Lækjargötu, Borgartún, og svæði sunnan tónlistarhússins  Hörpu.  Oft  eru nýbyggingar verulega stærri en þær  sem fyrir eru,  og þá sem partur  af stórhuga eldra  deiliskipulagi sem einungis  var framkvæmt að hluta. 

Mér er ekki kunnugt um að sveitarstjórnir  hafi reynt að finna heilsteyptar og markvissar  leiðir að því marki að framkvæma endurskipulagningu  eldri hverfa. Kannski er Hafnarfjörður undantekning.  Málið er að hið byggða umhverfi,  hvort sem það er nýtt eða gamalt,  er ekki  einkamál einstakra lóðahafa,  sbr. skýr  ákvæði þar um í skipulagslögum. Hið byggða umhverfi er málefni sem varða heildina. Mér finnst koma til greina að ríki og sveitarfélög styrki uppbyggingu í eldri hverfum t.d. með tíma- og skilyrðisbundinni eftirgjöf skatta og ýmissa gjalda.  Að vísu hafa verið veittir einstaka styrkir frá hinu opinbera til endurbyggingar, en meira þarf ef duga skal.    

Víða erlendis  hafa yfirvöld gert sér grein fyrir þessum vanda, jafnvel í Bandaríkjunum,  landi hins frjálsa framtaks. Fyrir mörgum árum var ég á ferð í  Baltimore, en þá stóð þar yfir endurbygging elsta hluta borgarinnar. Á tilteknu svæði frá fyrri hluta 19. aldar voru raðhús   sem borgaryfirvöld töldu rétt að  vernda. Fólki stóð  til boða að kaupa raðhúsin, hvert um sig  fyrir einn dollar,  og  með í kaupunum fylgdi teikning sem kaupendur  skuldbundu sig  að fara eftir og framkvæmdalán á hagstæðum kjörum. Á Norðurlöndum víða hafa verið farnar svipaðar leiðir,  á þann veg að hið opinbera tekur þátt í uppbyggingu eldri hverfa með einum eða öðrum hætti.

Á  Íslandi eru farnar aðrar  leiðir. Unnið  er deiliskipulag i eldri hverfum og  víða er gert ráð  fyrir breytingum,  einkum  auknu byggingarmagni/viðbyggingum  eða niðurrifi húsa og nýbyggingum.   en  síðan er engin hvati til lóðarhafa að hefjast handa við endurbyggingu, breytingu eða stækkun húsa. Lóðarhöfum er í sjálfsvald sett hvort eða hvenær  þeir nýta sér þá möguleika sem hið nýja skipulag veitir.  Sumir framkvæma  og  aðrir ekki, þannig að smám saman verður  byggðin  samhengislaus.  Víða  erlendis hefur komið í ljós, eins og áður sagði, að endurskipulag eldri hverfa er  erfið  í framkvæmd án aðkomu hins opinbera.   Dæmi eru um niðurfellingu gjalda, eða að viðkomandi sveitarfélög hreinlega kaupi upp svæði eða byggingar,   endurbyggi síðan og leigi út eða selji fasteignirnar. 

Á morgun, laugardag kemur síðasti hlutinn frá Sigurði Thoroddsen arkitekt að þessu sinni. Þar fjallar hann um þá ímynduðu verðmætaaukningu sem skipulag kallar fram. Þar er um mjög áhugaverðar hugleiðingar að ræða sem ég mæli með að fólk kynni sér.