Ég fór í bíó um daginn og tók eftir því að næstum ALLAR auglýsingar fyrir mynd og í hléi snérust um annað hvort mat, útlit eða megrun. Þarna voru Subway, Ruby Tuesday, Metro og allir helstu skyndibitastaðirnir. Síðan komu snyrti- og hárgreiðslustofurnar og svo loks öfgameðulin, fitubrennslu- og fæðubótarefni frá Fitness Sport og Detox Jónínu Ben. Úff.

Aftan á bíómiðanum mínum var svo 2000 kr. afsláttur á Hydroxycut.

Þetta er eitt lítið dæmi um hversu sjúkt umhverfi okkar er orðið varðandi mat, þyngd og útlit. Af hverju erum við hissa á því að átraskanir séu algengar meðal ungs fólks? Hvaða niðurstaða er önnur möguleg miðað við gefnar forsendur?

Í umræðu um vaxandi offitutíðni á Vesturlöndum er gjarnan hamrað á tvennu: Við borðum meira og hreyfum okkur minna. Þessi söngur hefur heyrst svo oft að hann er orðinn að sjálfsögðum sannindum í hugum flestra og því kann að koma mörgum á óvart hve lítill raunstuðningur býr þar að baki. Í besta falli ætti að líta á ofát og hreyfingarleysi sem einar af mögulegum skýringum hins meinta offitufaraldurs, frekar en sem sannreyndar orsakir, hvað þá einu orsakir, hans.

Vandamálið við rannsóknir á hreyfingu er að fáum datt í hug að fylgjast vel með hreyfingu almennings áður en fólk fór að fitna. Því liggja fá gögn til samanburðar við hreyfimynstur okkar nú á dögum og virðast staðhæfingar um aukna kyrrsetu oft meira vera byggðar á rómantískum hugmyndum um fortíðina en haldbærum gögnum. Vissulega hafa orðið breytingar á atvinnuháttum þannig að fleiri stunda kyrrsetustörf nú en áður og svo hafa menn tínt til aukna bílaeign til merkis um að fólk keyri meira og gangi minna. Það má vel vera rétt en við þetta bætist að fleiri taka nú þátt í skipulögðu íþróttastarfi og hreyfing í frístundum hefur aukist til muna, bæði meðal karla og kvenna. Áður fyrr tíðkaðist það hreinlega ekki meðal fullorðinna að hreyfa sig í frístundum. Það var lítt þekkt að venjulegt fólk færi í langa hjólatúra, gengi á fjöll eða færi í ræktina eftir vinnu. Margar konur voru heimavinnandi og ekki endilega hægt að ganga út frá því að þær hafi hamast þar við erfiðisvinnu. Öll helstu heimilistæki voru komin á markað löngu áður en þessi blessaði offitufaraldur hófst.

Úr æsku minni fyrir sirka 30 árum man ég eftir konum sem fóru oft í heimsókn til hverrar annarrar, drukku kaffi og reyktu.  Þær saumuðu og prjónuðu, snýttu börnum, löguðu til og elduðu matinn en stóðu samt ekki sveittar við það. Flestir menn sem ég þekkti unnu á skrifstofu og keyrðu í vinnuna. Yfirleitt man ég eftir fullorðnu fólki sitjandi. Það var horft á sjónvarpið á kvöldin, lesið eða saumað. En ég var náttúrulega borgarbarn. Það var meira um líkamlega vinnu í sveitum og sjávarplássum. Engu að síður finnst mér ekki ósennilegt að við höfum miklað fyrir okkur þá hreyfingu sem á að hafa átt sér stað í daglega lífinu í gamla daga.

Ég efast einnig um að mataræði okkar hafi versnað frá því sem áður var. Þegar fólk hugsar til baka man það helst eftir því að allir tóku lýsi og það var fiskur á borðum oft í viku. Annað hefur gleymst, eins og að í gamla daga var settur sykur út á allt. Það var sykurkar á hverju eldhúsborði sem stráð var úr yfir seríósið, hafragrautinn, slátrið, skyrið og stundum rúgbrauðið. Kaffitíminn haldinn hátíðlegur á hverjum degi og yfirleitt var bakkelsi á borðum. Sumir höfðu líka kvöldkaffi með smurðu brauði og kökum. Það voru engar fitu- eða sykurskertar matvörur til. Við borðuðum mikið af unnum kjötvörum (bjúgu, slátur, lifarpylsu og kæfu), Vilko súpur og franskbrauð með osti, súrmjólk með púðursykri, skyr með rjóma og grjónagraut með kanilsykri. Allt þetta þótti hollur og kjarngóður matur. Djús var blandað úr vatni og Egils þykkni. Allt var steikt upp úr smjörlíki og auka feiti var stundum sett út á matinn. Það voru hamsar með fiskinum. Það var ekki mikið um grænmeti og ávexti, fyrir utan kartöflur og ORA baunir. Jú, og kokteilávexti á sunnudögum. Með rjóma. Fullorðnir drukku kaffi og börn nýmjólk. Ég man ekki til þess að hafa drukkið eitt einasta glas af vatni í æsku.

Niðurstöður síðustu skýrslu Manneldisráðs staðfesta að mataræði þjóðarinnar hefur farið batnandi á undanförnum árum. Árið 1990 var vatn fjórði algengasti drykkur landsmanna, á eftir kaffi, mjólk og gosi. Árið 2002 var vatn hins vegar algengasti drykkur þjóðarinnar og kaffidrykkja hafði minnkað. Fæðumynstur landsmanna hafði almennt færst nær ráðleggingum um æskilegt mataræði, þótt enn væri ýmislegt sem mætti bæta, eins og óhófleg gosneysla og sykurát. En neysla harðrar fitu hafði minnkað og neylsa grænmetis og ávaxta aukist.

Í gær sagði RÚV frá nýrri skýrslu Krabbameinsstofnunar Bandaríkjanna sem þótti sýna að offita væri krabbameinsvaldandi.  Hafa þessar niðurstöður að vonum farið eins og eldur í sinu um veröldina, eins og aðrir heimsendaspádómar varðandi offitu. En hvað er hér á ferðinni?

Við höfum lengi vitað að offita tengist ýmsum heilsufarsvanda. Það sem við vitum ekki er hvort fitan valdi þessum vanda eða hvort orsakaþættirnir séu aðrir, eins og slæmt mataræði, hreyfingarleysi, streita, þyngdarsveiflur o.s.frv.  Sama vandamálið um tölfræðileg tengsl og orsakir. En jafnvel þótt það eigi eftir að koma í ljós að offita sé hinn raunverulegi orsakavaldur, þá breytir það ekki þeirri staðreynd að við höfum engar leiðir til að breyta feitu fólki í grannt fólk. Eftir þrotlausar tilraunir í heila öld erum við engu nær um hvernig við náum fram varanlegu þyngdartapi. Flestir sem grennast þyngjast aftur. Þannig er það bara. Og þyngdarsveiflur eru sjálfar tengdar við heilsuleysi og sjúkdóma. Svo hvað eigum við að gera?

Niðurstaðan er alltaf sú sama. Við einbeitum okkur að því að lifa heilbrigðu og ánægjulegu lífi, miðað við þær forsendur sem við höfum. Meira getum við ekki gert. Við höfum enga beina stjórn á líkamsþyngd okkar og þess vegna gerir hræðsluáróður, eins og að „offita valdi krabbameini“ lítið gagn. Við getum ekki bara ákveðið að hætta að vera feit þótt okkur sé sagt að það sé hættulegt. Þrátt fyrir að við hreyfum okkur og borðum hollan mat, þá verða sum okkar samt áfram feit.

Það er akkúrat þetta sem gerir offitu ólíka öðrum heilsufarsmálum, þar sem fræðsla getur skipt máli. Ef við heyrum af því að líkurnar á því að lifa af bílslys séu betri ef öryggisbelti eru notuð, þá er auðvelt fyrir okkur að bregðast við. Þessar upplýsingar gera það að verkum að við nennum að setja á okkur beltið, verknaður sem tekur um 3 sekúndur og kostar ekki neitt. Svipaða sögu má segja um notkun sólarvarna. Okkur er sagt að útfjólubláir geilsar sólarinnar séu skaðlegir fyrir húðina og því þurfi að verja hana með klæðnaði eða sólarvörn. Þessu er auðvelt að verða við. Kostar kannski smá, en miðað við hættuna á því að fá krabbamein virðist það lítil fórn. Reykingar eru öllu erfiðari. Það er mjög erfitt að hætta að reykja, en ekki ómögulegt. Reykingar eru hegðun og þess vegna eitthvað sem við getum haft stjórn á. Um leið og við erum búin að drepa í síðustu sígarettunni þá erum við hætt að reykja. Við þurfum ekki að tékka á því seinna hvort það hafi tekist. Ef við erum hætt, þá erum við hætt.

Holdafar er aftur á móti ekki hegðun. Holdafar er útkoma margra samverkandi þátta og við höfum ekki stjórn á öllum þeirra. Það þýðir að við getum gert allt rétt (borðað fjölbreyttan mat, hreyft okkur reglulega, sofið vel, minnkað streitu o.s.frv.) en samt ekki verið í „réttri“ þyngd. Þetta er ástæðan fyrir því að hræðsluáróður gagnast ekki. Við getum ekkert gert við þessar upplýsingar.

Það að vera stöðugt æpandi um skaðsemi offitu er svipað og að vera sífellt að núa karlmönnum því um nasir að lífslíkur þeirra séu minni en kvenna. Að þeir eigi frekar á hættu að fá ýmsa lífsstílstengda og arfgenga sjúkdóma, auk þess sem líkur á að meiðast og deyja í slysum séu meiri. Hvað myndi það gagnast ungum drengjum að alast upp við slíkan áróður? Það eina sem nokkur manneskja getur gert er að lifa heilbrigðu lífi í þeim líkama sem henni var gefinn. Hvort sem sá líkami er karlkyns eða kvenkyns, lágvaxinn eða hávaxinn, feitur eða grannur.

Ég heiti því að tala fallega um líkama minn.

Ég lofa að tala ekki um stærð læra minna, rassins eða magans, eða um það að ég verði að missa 5 eða 10 eða 20 kíló. Ég lofa því að kalla sjálfa (n) mig ekki feitt svín, ógeðslega (n) eða neinum öðrum sjálfsfyrirlítandi, niðurrífandi nöfnum.

Ég heiti því að vera góð (ur) við sjálfa (n) mig og líkama minn. Ég ætla að læra að vera þakklát (ur) fyrir styrk hans og fegurð, og læra að sýna mildi gagnvart ófullkomnleika hans.

Ég ætla að minna mig á að líkamar koma fyrir í öllum stærðum og gerðum, og hver sem stærð og lögun líkama míns er, þá verðskuldar hann góðvild, ást og umhyggju.

– Harriet Brown

Nýlega varð allt vitlaust vegna myndar af sjúklega grannri stúlku í auglýsingu frá Ralph Lauren. Myndin vakti heimsathygli fyrir grófa fótósjoppun enda var mitti stúlkunnar minna en höfuðið á henni og útlimirnir litu út eins og tannstönglar. Var Ralph Lauren harðlega gagnrýndur fyrir að halda á lofti óeðlilegum útlitskröfum í tískuheiminum og stuðla þannig að líkamsmyndarvandamálum meðal ungra stúlkna. En þar með var ekki öll sagan sögð.

Nú hefur komið í ljós að ekki var aðeins um ótrúlega myndbreytingu að ræða, þannig að horaður líkami stúlkunnar í auglýsingunni líkist á engan hátt raunverulegum, og mun lögulegri, líkama fyrirsætunnar sjálfrar, heldur hafði blessuð stúlkan í ofanálag verið rekin frá fyrirtæki Ralph Lauren fyrir að vera of feit! Með öðrum orðum, hafnaði fyrirtækið þessari gullfallegu stúlku á þeim forsendum að hún væri of búttuð, en ákvað engu að síður að halda áfram að nota andlit hennar í auglýsingaskyni – og hannaði bara nýjan líkama sem féll betur að hugmyndum þeirra um kvenlega fegurð. Ótrúlegt.

Jákvæðu fréttirnar eru þó þær að fólk tekur svona löguðu ekki lengur þegjandi og hljóðalaust heldur eru tískufyrirtæki í fyrsta sinn að finna fyrir neikvæðum viðbrögðum við svona rugli og kröfur til þeirra um ábyrga hegðun eru farnar að aukast.

Nokkrar greinar úr L.A. Times sem eru greinilega að herma eftir Newsweek. Ekkert nema gott um það að segja:

• Seeking fat acceptance
• Diets? Not for these folks
• Do extra pounds always equal extra risk?

Alþjóða geðheilbrigðisdagurinn er í dag. Af því tilefni er rétt að leiða hugann að líkamsmyndinni og þýðingu hennar fyrir geðheilbrigði. Við búum í umhverfi sem gerir margt til þess að brjóta niður heilbrigða líkamsmynd. Þetta hefur að vonum slæm áhrif á geðheilsu, en rannsóknir sýna að slæm líkamsmynd tengist vanda á borð við átraskanir, útlitsröskun, þunglyndi og félagskvíða. Það skiptir máli fyrir góða geðheilsu að hafa jákvætt viðhorf til eigin líkama og skapa umhverfi sem ber jafna virðingu fyrir öllum, óháð holdafari. Það er á ábyrgð okkar allra að skapa slíkt umhverfi.

Hér á eftir fara nokkur skref í átt að aukinni líkamsvirðingu:

1. Ekki láta vigtina stjórna lífi þínu. Hættu að einblína á fitu og þyngd en stefndu að heilbrigðum lífsvenjum, jákvæðri líkamsmynd og vellíðan.

2. Lifðu lífinu núna, ekki í fortíð eða framtíð. Njóttu lífsins í þeim líkama sem þú átt núna, þar með talið að klæðast fallegum fötum, hitta fólk, dekra við sjálfa(n) þig, fara út að ganga og í sund. Berðu höfuðið hátt.

3. Vertu meðvituð/meðvitaður þegar þú borðar. Borðaðu það sem þig langar í þangað til þú verður södd/saddur og njóttu matarins. Það er enginn matur bannaður.

4. Hlustaðu á líkamann og veittu honum það sem hann þarf til að líða vel: Næringu, hreyfingu, slökun og svefn – allt í jafnvægi.

5. Elskaðu og sættu þig við sjálfa(n) þig eins og þú ert – og aðra eins og þeir eru. Ekki hafa fitufordóma gagnvart sjálfri / sjálfum þér eða öðrum.

6. Nærðu sálu þína með ánægjulegum og uppbyggilegum athöfnum, hugsunum og samskiptum. Losaðu þig úr eyðileggjandi hegðunar- og samskiptamynstrum.  Byggðu upp sambönd sem næra þig og efla.

7. Tengdu saman huga og líkama. Auktu líkamsvitund þína með því að hreyfa þig, stunda jóga, hugleiðslu, tai chi eða fara í nudd. Taktu eftir því hvað líkami þinn getur gert og hversu vel þér getur liðið í honum.

8. Dragðu úr sjálfsgagnrýni og dómhörku gagnvart líkama þínum, en auktu jákvæð, styrkjandi viðhorf. Komdu fram við líkama þinn eins og elskulegan vin. Þetta er eini líkaminn sem þú átt.

9. Taktu á erfiðum vandamálum, s.s. tilfinningatengdu áti, ofáti, átröskunum og líkamsmyndarvandamálum án tillits til þess hvort þú grennist eða þyngist.  Það er auðveldara að breyta hegðun og viðhorfum en holdafari – og jákvæðu breytingarnar eru líklegri til að verða varanlegar.

10. Fjárfestu í sjálfri / sjálfum þér en ekki megrunariðnaðinum. Megrunariðnaðurinn eru þeir sem græða peninga á því að þú reynir að grennast með því að kaupa vöruna þeirra, tímann þeirra, matvöruna, lyfið, tækið eða líkamsræktarkortið. Þetta er margfaldur milljarðaiðnaður á heimsvísu, svo ekki efast um vald hans, auglýsingamátt eða hvað það skiptir hann miklu máli að þér finnist þú vera of feit(ur) og haldir áfram í megrun.

* Þýtt úr bókinni Moving Away from Diets (2003) eftir Kratina, King og Hayes.

Þýska kvennatímaritið Brigitte, sem ætti að vera Íslendingum ágætlega kunnugt, hefur ákveðið að hætta samstarfi við atvinnufyrirsætur, að sögn vegna þess að ritstjórinn er orðinn þreyttur á því að fótósjoppa útistandandi bein. Þess í stað ætlar blaðið að skarta alvöru konum, bæði frammákonum og almennum lesendum, í viðleitni til þess að skapa raunhæfari útlitsviðmið.

Hér er frétt um þetta á vef Telegraph: http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/germany/6263810/German-womens-magazine-Brigitte-bans-models.html

Framhaldsfrásögn í Glamour eftir fjaðrafokið sem Lizzie Miller olli í síðasta mánuði: http://www.glamour.com/health-fitness/2009/10/these-bodies-are-beautiful-at-every-size

Í dag voru kynntar niðurstöður skýrslu um þróun líkamsþyngdar Íslendinga frá árinu 1990 til 2007 sem unnin var á vegum Lýðheilsustöðvar. Þar kom fram að talsverð þyngdaraukning hafði átt sér stað á þessu tímabili og hafði hlutfall þeirra sem teljast of feitir (BMI ≥30) aukist um rúman helming, þannig að nú teljast um 20% fullorðinna Íslendinga of feitir.

Við framsetningu skýrslunnar lögðu höfundar sérstaka áherslu á tvennt: 1. Að ekki skyldi nota þessar niðurstöður til þess að herja frekar á feitt fólk og ala á neikvæðum viðhorfum í þeirra garð og 2. Að nota skyldi þessar niðurstöður sem hvata til þess að skapa almenningi betri tækifæri til að lifa heilbrigðu og góðu lífi. Starfsfólk Lýðheilsustöðvar lagði skýra áherslu á það að horfa ætti á lífsvenjur frekar en líkamsþyngd og tók fram að ekki væri hægt að sjá á vigtinni hversu heilsuhraust fólk væri. Ennfremur væri það á ábyrgð samfélagsins, ekki síður en einstaklinga, að skapa öllum tækifæri til þess að hreyfa sig, borða hollan mat og lifa góðu lífi. Möguleikinn á því að lifa heilbrigðu lífi á ekki að vera bundinn við stétt eða stöðu. Við viljum hollan mat í skólana og nægan frítíma fyrir fullorðna til þess að geta sofið vel, eldað góðan mat og farið í hjólatúra með börnunum sínum – eða bara einir og sér.

Stórkostlegt að sjá slíka afstöðu hjá jafn áhrifamikilli stofnun og Lýðheilsustöð. Eins og það hefði verið auðvelt að nota þetta tækifæri til þess að blása rækilega í herlúðrana gegn offitu og hvetja alla til að fara í megrun. En nei, það var meira að segja sérstaklega tekið fram að fólk ætti ekki að fara í megrun, því megrun er fitandi. Engin læti, engin dramatík, engar heimsendaspár. Bara heilbrigður fókus á jákvæða lífshætti og manngildi, óháð holdafari. Það lá við að ég táraðist.