Pjattrófurnar hvetja konur til líkamsvirðingar í síðustu bloggfærslu sinni. Gott hjá þeim! Sífellt fleiri augu eru að opnast fyrir því að löngunin til að líta vel út, vera heilbrigð og lifa góðu lífi hangir ekki á þröngri staðalímynd, heldur geta allir gert það besta úr því sem þeir hafa. Því fyrr sem við áttum okkur á þessu og förum að koma fram við líkama okkar af virðingu og vináttu, því fyrr fer okkur að líða vel með okkur sjálf. Raunveruleg sjálfsvirðing byggist nefnilega á því að elska það sem maður er – ekki það sem maður vildi verða. Hugsaðu þér hvað það væri lýjandi að eiga í endalausu stríði við einhvern nákominn, eins og systkini eða tengdaforeldra. Lífið myndi einkennast af stanslausum leiðindum og svekkelsi. En það verður enginn jafn náinn þér og þinn eigin líkami, sem er ferðafélagi þinn í gegnum allt lífið og þú losnar ekki einu sinni við hann þegar þú ætlar að eiga næðisstund með sjálfri þér og fara í bað.

Það er ömurleg mynd utan á Fréttablaðinu í dag. Þetta er mynd af uppstækkaðri bumbu þar sem verið er að klípa í magaspikið undir fyrirsögninni: Að losa sig við jólakúluna – einkaþjálfarar gefa góð ráð. Skilaboðin eru skýr: Það er ljótt að vera með magaspik og eitthvað sem þú þarft að losna við. Sorglegt að þetta hafi ratað á forsíðu blaðsins, eins og til þess að tryggja að enginn fari á mis við þessi brýnu skilaboð, ekki einu sinni ólæs börn. Það er einmitt svona sem fitufordómum er viðhaldið í íslensku samfélagi.

Af hverju finna fjölmiðlar sig alltaf knúna til þess að fjalla um líkamann af slíkri vanvirðingu – sérstaklega um þetta leyti? Það er eins og byrjun nýs árs skuli ávallt marka upphafið að sérstöku líkams-haturs tímabili, þar sem fólk sekkur sér í ófullkomnleika holdsins með skömm og sjálfsfyrirlitningu að leiðarljósi, iðrast þessara ímynduðu og uppblásnu synda yfir jólin (sem eiga nota bene að vera hátíð ljóss og friðar) og einsetja sér að gera stranga yfirbót á fyrstu vikum janúarmánaðar. Þetta sorglega ritúal er kaldrifjað markaðsplott megrunar- og líkamsræktargeirans og skammarlegt að fjölmiðlar skuli taka virkan þátt í þessu.

Þessi samanteknu ráð fjölmiðla- og líkamsræktarfólks ala á þeirri ranghugmynd að örfáir dagar af veislumat og konfekti – það er ekki nema ein vika milli jóla og nýárs – hafi dramatísk og langvarandi áhrif á þyngdina. Þetta gerir lítið annað en að viðhalda almennri taugaveiklun í sambandi við mat og þyngd þar sem fólk ímyndar sér að hvers lags undanlátssemi dragi alvarlegan dilk á eftir sér. Ég verð að viðurkenna að ég hef aldrei séð þessa gríðarlegu þyngdaraukningu sem á að eiga sér stað yfir jólin. Ég hef ekki tekið eftir því að fólk mæti áberandi bústnari aftur til leiks eftir hátíðirnar.

Auðvitað getur verið að einhverjir bæti á sig yfir jólin. Það eru kannski helst þeir sem fá bjúg af því að borða mikið unnin og saltaðan mat, þeir sem almennt lifa meinlætalífi og halda þannig þyngd sinni lægri en þeim er eðlislægt (líkamar sem búa við króníska fæðutakmörkun nota tækifærið og hamstra um leið og færi gefs) og síðan þeir sem haldnir eru einhverskonar át-truflunum. Alveg eins og hátíðirnar eru áhættutími fyrir þá sem þjást af alkóhólisma er hætta á því að þeir sem þjást af átröskun „detti í það“ yfir jólin.

En þessir hópar eru ekki meginþorri íslensku þjóðarinnar og það er ekkert sem segir að jólin hafi í för með sér markverða þyngdaraukningu fyrir meirihluta fólks. Ennfremur er ekkert sem segir að aðhald í mataræði eftir áramót séu réttu viðbrögðin fyrir þá sem þyngjast. Almennt ýtir fæðutakmörkun undir ofát og því klárlega ekki réttu viðbrögðin – heldur einmitt það sem heldur vítahringnum gangandi.

Svarið við óhófi felst í jafnvægi. Venjulegu, öfgalausu lífi.

Ég geri mér litlar vonir um að megrunar- og líkamsræktargeirinn, sem byggir afkomu sína á þeirri hugmynd að líkaminn sé ljótur, óheilbrigður og þarfnist endurbóta, snúi við blaðinu. En það er einlæg von mín að fjölmiðlafólk, sem hefur engra sérstakra hagsmuna að gæta við að upphefja neikvæðan áróður og fordóma um holdafar, sjái að sér fyrr en síðar. Finnst ykkur ekki kominn tími til þess að binda endi á þessa vitleysu? Ég hvet ykkur til að hjálpa fólki að leggja niður vopn í stríðinu við líkama sinn. Auðveldið fólki að ná sáttum í eigin skinni með jákvæðri og fordómalausri umfjöllun um heilsu og holdafar. Og hættið í eitt skipti fyrir öll að halda á lofti neikvæðum staðalmyndum á síðum dagblaðanna.

Ég rakst á þessa frásögn fyrir stuttu og fannst þetta ágætis lýsing á því öfgalífi sem margir eru tilbúnir til að lifa í skiptum fyrir grennri líkama. Eins og allir vita eru skyndikúrar gagnslausir og til þess að uppskera varanlegan „árangur“ þarf fólk að gera varanlegar breytingar á lífi sínu… sem þýðir oft að vera í átaki það sem eftir er ævinnar. Rétt upp hönd sem finnst þetta spennandi lífsmunstur?

Hanna Kristín leyfði Vísi að skyggnast inn í hennar líf í einn dag en hún er síborðandi og æfir stíft

„Ég vakna klukkan 06:00 og fæ mér hálfa skyrdós með hálfum banana. Tek síðan fullt af bætiefnum og brennsluaukandi efnum og fer á æfingu. Ég tek oftast svona 30 – 60 mínútur og er þá að brenna. Þetta geri ég þrisvar sinnum í viku.

Ef ég fer ekki á æfingu þá fæ ég mér aloa djús og haframjöl með lífrænt ræktuðum kanil, soyamjólk 1 msk af olívuoliu og eina skeið af plain próteini, pínu banana eða rúsínur eða stundum set ég hörfræ út í.

Milli klukkan 08:00 og 09:00 þegar ég kem heim fá ég mér sjeik með soyamjólk haframjöli appelsínudjús og og frosnum jarðaberjum, eina msk af olíu og smávegis banana og lúku af trefjum, vítamínum og andoxurum og omega.

Síðan blanda ég mér te og aloa blöndu og drekk svona 750 ml fram að hádegi og 2 – 3 vatnsglöðs á milli.

Tveimur tímum síðar fæ ég mér próteinstöng og rosa sterkt te og aðeins meira af brennsluaukandi efnum.

Klukkan 12:00 – 13.00 í hádeginu fæ ég mér salat með allskonar lituðu grænmeti, túnfisk, kjúkling og pínu af kotasælu og út á það set ég olíu og pínu feta. Mér finnst reyndar æði að fara á Culican og fá mér eitthvað af réttunum á þeim matseðli. Allt ferskt og réttar hitaeiningar og svo gott á bragðið.

Klukkan 15:00 – 16:00 fæ ég mér 1/2 kjúklingabringur, ríf hana niður með smá kryddi sem ég steiki daginn áður og eitthvað grænmeti sem mér finnst gott með og drekk vatn með. Með þessu fæ ég mér fíberbond sem tekur 30% af fitu í burtu.

Klukkan 17:00 fer ég aftur á æfingu og tek 60 mínútur þar sem ég brenni í svona 12 mínútur og lyfti í 45 mínútur þungt. Ég geri fáar endurtekningar og æfi þannig að ég kófsvitna og hitna vel af áreynslu.

Þegar ég er búin á æfingu þá smelli ég í mig léttan sjeik og vítamín og andoxara og omega og trefjar.

Þegar ég kem heim þá fæ ég mér léttan kvöldmat en þar sem að ég er ekki neitt rosa svöng þá vel ég. Annað hvort góða grófa samloku með próteinríku meðlæti. Ég borða svona hálfa eða fisk, kjúlla eða kjöt eða próteinríka súpu og grænmeti með og góðan slurk af vatni og fullt af vítamínum. Fyrir svefninn tek ég síðan B vítamín og omega og andoxunarefni.

En ég er örlítið slakari um helgar en þá borða ég kannski sjaldnar og minna og ekki alveg eins hollt. Þá fæ ég mér sósu með kjötinu og kannski aðeins betur af góðu grænmeti og góðan eftirrétt.“ (heimild: visir.is 8. september 2009).

Nú þegar árið er að renna sitt skeið er við hæfi að líta yfir farinn veg og skoða hverjir hafa haldið uppi merkjum megrunardýrkunar og líkamsþráhyggju í samfélaginu. Hverjir eru það sem helst halda að okkur þeim boðskap að til þess að vera falleg eða heilbrigð þurfum við að vera grönn og stælt? Hverjir eru það sem helst halda því að okkur að gildi okkar sem manneskja felist í því hvernig við lítum út? Að til þess að hafa sjálfsvirðinguna í lagi þurfum við að uppfylla þrönga útlitsstaðla? Auðvitað koma margir til greina og þessi listi verður aldrei tæmandi. Á honum ættu að vera flest, ef ekki öll, líkamsræktarfyrirtæki, margir matsölustaðir, fataverslanir o.fl. Engu að síður eru það þessi vörumerki og fyrirtæki sem standa upp úr í mínum huga:

Kellogg’s Special K

Auglýsingar þessarar vöru gera sérstaklega út á útlitsdýrkun og megrunarhyggju undir formerkjum heilsu. Sem er algeng brella. Special K er sífellt sett í samhengi við betri lífsstíl og heilbrigði og þannig er búið að heilaþvo fólk til að trúa því að þetta sé hollustuvara. Sykurmagn Special K er þó mun meira og trefjamagn mun minna en margra annarra morgunkorna, sem gera þó minna af því að tengja sig við heilbrigði.

Egils Kristall

„Það sést hverjir drekka kristal“ segir allt sem segja þarf. Þeim tókst samt að toppa sig í nýlegum auglýsingum sem sýndu unga konu með beran, rennisléttan og eflaust fótósjoppaðan maga undir orðunum: „Kristall plús… ræktin kl. 6:30.“ Veit fólkið hjá Agli Skallagrímssyni ekki hve margar unglingsstúlkur þróa með sér átröskun við að reyna að ná fram einmitt þessu útliti eða er þeim alveg sama?

Fitness Sport

Fyrirtæki sem selur nær eingöngu vörur til að næra líkamsþráhyggju, þar á meðal stórhættuleg fitubrennsluefni. Þarf að segja meira?

Extra tyggigúmmí

Hver hefur ekki séð auglýsingarnar „Tyggðu burt lystina“? Það að svala nagandi matarlöngun með því að tyggja tyggigúmmí er dæmigerð hegðun meðal þeirra sem þjást af átröskun. Sjokkerandi að söluaðilar skuli í alvöru hafa notfært sér það sem auglýsingaslagorð.

Detox Jónínu Ben.

Þetta fyrirtæki sérhæfir sig í öfgamegrun á okurverði. Það er ótrúlegt, með tilliti til þess sem sagan hefur kennt okkur um langtímaáhrif skyndikúra, að enn skuli finnast risamarkaður fyrir svona húmbúkk, en með tilliti til þeirrar örvæntingar sem ríkir varðandi mat og þyngd, er þetta auðvitað mjög borðliggjandi. Fólk sem fer í skyndimegrun missir mikið magn af vökva og massa úr vöðvum, beinum og líffærum. Svo þyngist fólk yfirleitt hratt aftur en situr eftir tugum þúsunda króna fátækari. Skamm, skamm, skamm.

Fyrir þau ykkar sem viljið glöggva ykkur betur á hugmyndaheimi og fræðum líkamsvirðingar, þá fer hér á eftir listi yfir nokkrar frábærar bækur, sem hægt er að panta sér á netinu á aðeins örfáum mínútum… Gleðileg jól!

Wake Up – I’m Fat! er alveg stórkostlega skemmtileg ævisaga leikkonunnar Camryn Manheim, sem margir ættu að kannast við úr þáttunum The Practice. Hún er töff, fyndin og frábær og ætti að snarbreyta þeirri neikvæðu ímynd sem margir hafa af þéttvöxnum konum. Klárlega ein af mínum uppáhaldsbókum.

Hér útskýrir Dr. Linda Bacon hugmyndafræðina á bak við Heilsu óháð holdafari (Health At Every Size) og greinir frá rannsóknum sínum á þessu sviði. Mjög góð lesning fyrir þá sem eru að kynnast þessari hugmyndafræði og vilja vita meira. Það eina sem ég set spurningamerki við er hve mikil áhersla er lögð á „rétt“ mataræði í bókinni, en margar ábendingarnar eiga þó vissulega rétt á sér.

Þessi bók er ekki fræðileg en hún er mjög skemmtileg. Hér er á ferðinni kona sem stendur framarlega í mannréttindabaráttu feitra í Bandaríkjunum með kímni og kaldhæðni að vopni. Glaðleg, litrík og ögrandi bók sem prýða ætti hvert heimili og höfðar jafnt til ungra sem aldinna – dóttir mín hafði til dæmis mjög gaman af Venus af Willendorf dúkkulísunni, sem er að finna í bókinni…

Shadow on a tightrope er sannkallað manifesto baráttunnar gegn holdafarsmisrétti og áhugavert barn síns tíma. Skrifuð af róttækum femínistum, oft og tíðum lesbíum, undir lok áttunda áratugarins. Frábær söguleg heimild, ekki aðeins um upphaf andspyrnuhreyfingar feitra, heldur einnig um stemmingu og baráttuþrek þessa tíma. Algjör yndislestur.

Rethinking Thin. Gina Kolata er fastur penni hjá New York Times og fer á kostum í skrifum um megrun og þyngdarstjórnun. Kolata fylgist með þátttakendum í viðamikilli megrunarrannsókn og blandar við frásögnina einstaklega fróðlegum pistlum um eðli þyngdarstjórnunar sem ættu að útskýra af hverju það er svona erfitt að breyta líkama sínum til langframa. Lipurlega skrifuð og skemmtileg.

Losing It. Laura Fraser er ung blaðakona sem hefur verið föst í vítahring megrunar og líkamsangistar frá því hún var unglingur. Hún er löngu búin að reyna það á eigin skinni að megrun virkar ekki en ákveður að kafa ofan í myrkviði megrunariðnaðarins til þess að finna svar við því af hverju bisness sem selur ónýta vöru er einn sá arðbærasti í heimi. Einkar áhugaverð lesning.

Margar aðrar spennandi bækur eru auðvitað til eins og sjá má hér til hægri á síðunni…

Allt frá því heimurinn stóð á öndinni yfir dramatískri myndbreytingu á fyrirsætunni Filippu Hamilton, eins og frægt er orðið, hefur maður að nafni Darryl Roberts staðið fyrir harðri ádeilu á vinnubrögð Ralph Lauren. Þessi ádeila hefur nú snúist upp í opinber mótmæli og markvissar sniðgöngur á vörum fatahönnuðarins, sem vonandi marka aðeins fyrstu skrefin í vaxandi andspyrnu og loks umbyltingu ríkandi fegurðarviðmiða innan tískuheimsins alls.

Forsprakkinn Roberts vann sér það til frægðar  að búa til frábæra heimildarmynd í fyrra um tísku- og fegurðariðnaðinn, America the Beautiful, sem vonandi verður sýnd hér á landi fyrr en síðar. Fréttastofa CNN fjallaði nýlega um mótmælin og hina stærri deilu gegn óraunhæfum fegurðarstöðlum sem mótmælin spegla. Þar má m.a. sjá viðtal við þekktan tískuljósmyndara og svo Darryl Roberts sjálfan, sem og fleiri lykilaðila í þessari deilu. Þeirra á meðal er fatahönnuðurinn Karl Lagerfeld, sem virðist staðráðinn í því að verða einn af vondu köllunum í málinu, en hann lætur eftirfarandi orð falla:   „Unreachable beauty is a reminder to make an effort“…

Þeir sem vilja leggja andspyrnunni lið geta skráð sig hér á Facebook.

Í síðasta mánuði sögðu bandarískir fjölmiðlar frá því að háskóli þar í landi væri farinn að krefja nýnema, sem eru yfir ákveðnum þyngdarmörkum (BMI ≥30), um að léttast ellegar  standast sérstakt íþróttanámskeið, að öðrum kosti fái þeir ekki að útskrifast. Hafa þessar fregnir vakið heitar umræður um þær kröfur sem eðlilegt er að gera í tengslum við heilsu og þyngd. Hingað til hefur ekki tíðkast að íþróttir séu hluti af skyldunámi í háskóla, nema um sé að ræða námsbrautir sem sérstaklega beinast að íþróttum og hreyfingu.

Svo það má spyrja sig: Er eðlilegt að gerðar séu kröfur um líkamlega hreysti í háskólanámi, frekar en kröfur um reykleysi, hófdrykkju eða ábyrgt kynlíf? Hversu langt geta menntastofnanir teygt sig í því að heimta gott heilsufar af nemendum sínum? Og ef gera á slíkar kröfur, er réttlætanlegt að beina spjótum aðeins að afmörkuðum hópi með þyngdina sem viðmið? Hvað með þá sem lifa kyrrsetulífi á kóki og sígarettum? Hvað með þá sem eru í þyngri kantinum en eru í fínu formi? Ef fólk efast um að það sé hægt, þá má benda á að erfitt er að finna karlmann sem hefur einhvern vöðvamassa en er engu að síður í „kjörþyngd“. Kjörþyngdarbilið er varla nógu sveigjanlegt til þess að rúma stælta einstaklinga – sér í lagi karlmenn – sem verður til þess að margir lenda innan „ofþyngdarmarka“ og jafnvel innan „offitu“. Vigtin er lélegur mælikvarði á holdafar og enn lélegri mælikvarði á heilsufar. Svo af hverju skyldi vigtin vera notuð sem mælikvarði á það hverjir þurfa að taka heilsuna fastari tökum?

Þessi umræða hefur orðið til þess að átröskunarsamtök í Bandaríkjunum hafa tekið sig saman og sent út yfirlýsingu þar sem hvatt er til þess að horft verði til lífsvenja fremur en líkamsþyngdar við eflingu heilbrigðis. Bent er á að áhersla á holdafar ýti undir slæma líkamsmynd, fitufordóma og geti leitt til átraskana, þar sem fólk beiti ýmsum brögðum við að ná fram hinum „rétta“ líkamsvexti, sem mörg hver eiga ekkert skylt við heilsu eða vellíðan. Þá er bent á að barátta gegn offitu hafi því miður oft leitt til vanhugsaðra og varasamra aðgerða, sem gera lítið til þess að efla heilsu almennings, en valda hins vegar skaða á sjálfsmynd og virðingu þeirra sem eru yfir kjörþyngd. Þessu þurfi að bregðast við, því ekki er hægt að slíta líkamlega heilsu úr samhengi við andlegt og félagslegt heilbrigði.

Þrátt fyrir að óvíst sé að þyngdaraukningu undanfarinna áratuga megi rekja til vaxandi leti og ofáts meðal almennings hefur lítið dregið úr þeirri sannfæringu í þjóðfélaginu. Í stað þess að endurskoða afstöðu sína syngja margir sama sönginn áfram og benda á að aðeins örlitlar breytingar í mataræði og hreyfingu þurfi til að hrinda af stað mikilli þyngdaraukningu. Þessi rök eru síðan notuð til þess að hvetja fólk til að gæta enn betur að mataræði sínu þar sem jafnvel smæstu breytingar á orkuneyslu geti haft afdrifaríkar afleiðingar í för með sér. Þessu til stuðnings er gjarnan bent á hið fræga kökudæmi: Ef maður tekur upp á því að borða aukaklega 2-3 kexkökur á dag (120 hitaeiningar) mun hann þyngjast um rúm tvö kíló á hálfu ári, þar sem eitt kíló jafngildir 7.000 kaloríum. Skilaboðin eru því ekki aðeins að fólk eigi að geta stjórnað líkamsþyngd sinni heldur að gæta þurfi ýtrustu nákvæmni þar sem hvergi megi út af bregða til þess að fólk hlaupi í spik.

Hugmyndin um að þyngdarstjórnun megi líkja við einfalt reikningsdæmi milli innbyrtrar og eyddrar orku hefur verið lífseig meðal jafnt lærðra sem leikra. Hún felur í sér að líkamsvöxtur sé einna helst spurning um persónulegt val og að allir geti orðið grannir ef þeir bara minnka fæðuinntöku og auka orkueyðslu. Þetta sjónarmið er engu að síður talsverð einföldun á því flókna samspili þátta er ákvarða líkamsþyngd. Rannsóknir sýna svo ekki verður um villst að holdafar stjórnast að miklu leyti af erfðum og benda tvíbura- og ættleiðingarannsóknir til þess að allt að 70% af breytileika líkamsþyngdar megi rekja til erfðafræðilegra þátta. Jafnframt sýna rannsóknir að fólk hefur sterka tilhneigingu til þess að viðhalda ákveðinni líkamsþyngd þrátt fyrir breytileika í innbyrtri og eyddri orku. Þetta bendir til þess að stjórn fólks yfir eigin líkamsvexti sé mun minni en almennt er talið og að strangar líffræðilegar hömlur séu á því hversu mikið hægt er að hafa áhrif á líkamsþyngd til langframa.

Viðmiðsgildiskenningin (set point theory) er ein áhrifamesta kenningin um þyngdarstjórnun hin síðari ár. Samkvæmt henni hafa allir fyrirfram ákveðna kjörþyngd (viðmiðsgildi) sem líkaminn reynir að viðhalda. Gert er ráð fyrir líffræðilegu viðgjafakerfi í heila sem stillir matarlyst og efnaskipti í samræmi við fæðuinntöku til þess að halda líkamsþyngd stöðugri. Rannsóknir þessu til stuðnings sýna að líkaminn eyðir stórum hluta þeirrar orku sem hann innbyrðir umfram þörf en hleður ekki endalaust inn í forðabúr sitt, eins og margir virðast halda. Rannsóknir á áhrifum sveltis sýna jafnframt að þegar líkaminn fær minni orku en hann þarf gerist hið þveröfuga. Undir þeim kringumstæðum einkennist öll líkamsstarfsemi af gífurlegum orkusparnaði og hugarstarfsemi beinist að því einu að komast í æti. Matarlöngun vex í samræmi við þyngdartap og tekur ekki að réna fyrr en upprunalegri þyngd hefur verið náð, jafnvel þótt þúsundum hitaeininga sé neytt í hverri máltíð.

Margt bendir til þess að viðmiðsgildi feitra sé hærra en annarra. Til dæmis sýna rannsóknir á músum að efnaskipti feitra músa eru alveg jafn eðlileg og grannra. Þegar þyngd feitra músa er hins vegar þvinguð niður með orkuskerðingu verða efnaskipti þeirra mun hægari en náttúrulega grannra músa í sömu þyngd. Þetta bendir til þess að það sé feitum músum jafn eðlislægt að vera feitar og það er grönnum músum að vera grannar – og það sé afbrigðilegt fyrir þær að vega jafnt þeim grönnu. Svipaðar niðurstöður hafa fengist hjá mönnum. Í rannsókn Leibel og félaga frá 1995 urðu nákvæmlega eins breytingar á efnaskiptum feitra og grannra við þyngdartap og þyngdaraukningu. Báðir hópar juku brennslu sína álíka mikið við fitun og drógu jafn mikið úr henni við megrun. Þetta bendir til þess að líkamar feitra séu í jafnvægi þegar þeir eru yfir meðalþyngd og þeir sporni gegn þyngdarbreytingum með sama hætti og aðrir. Þessar niðurstöður samræmast ekki hinu hefðbundna viðhorfi um að þeir sem eru feitir hljóti að borða „meira en þeir þurfa“, eins og oft er haldið fram. Þvert á móti er vel mögulegt að þeir sem eru feitir frá náttúrunnar hendi borði einfaldlega það sem þeir þurfa til þess að viðhalda sinni náttúrulegu kjörþyngd.

Um daginn var fjallað um þyngdaraukningu undanfarinna áratuga og bent á að þrátt fyrir endurteknar upphrópanir um ofát og hreyfingarleysi sem helstu, jafnvel einu, orsakir þeirrar þróunar, þá byggja slíkar fullyrðingar á veikum grunni. Ekki er verið að halda því fram að mataræði og hreyfing hafi örugglega ekki átt neinn þátt í þeirri þyngdaraukningu sem orðið hefur, heldur frekar verið að benda á að ástæðurnar eru að mestu ókunnar. Engar skýringar hafa beinlínis verið staðfestar. Engu að síður hefur kerfisbundið verið einblínt á mataræði og hreyfingu þrátt fyrir að margar aðrar skýringar komi til greina. Í þessum pistli verður fjallað um þær.

Árið 2006 kom út grein í International Journal of Obesity eftir hóp fræðimanna sem hafa verið áberandi í offitustríðinu. Þeir halda því einmitt fram að þessar tvær mögulegu skýringar hafi fengið óhóflega athygli á kostað annarra, sem hafi þar af leiðandi ekki verið rannsakaðar eins vel. Vísindamennirnir benda á tíu aðrar mögulegar orsakir fyrir vaxandi þyngd almennings, sem hafa þó fengið takmarkaða skoðun. Meðal þeirra eru:

• Svefnskortur. Fólk sefur minna nú en áður og svefnvandamál hafa aukist. Rannsóknir sýna að þeir sem sofa minna hafa tilhneigingu til að fitna.
• Mengun. Vaxandi mengun getur haft áhrif á hormónastarfsemi líkamans, sem leikur lykilhlutverk við þyngdarstjórnun.
• Hitastig. Vegna hitastjórnunar (ofna og loftræstingar) innanhúss þarf líkaminn síður að brenna hitaeiningum til að hita sig upp eða kæla sig niður daglega.
• Reykingar. Fólk reykir mun minna nú á dögum en fyrir nokkrum áratugum. Reykingar draga úr matarlyst og auka brennslu (þetta getur hins vegar átt þátt í að skýra þá „þversögn“ sem við okkur blasir: Við höfum fitnað en lifum lengur).
• Lyfjaneysla. Mörg lyf hafa áhrif á líkamsþyngd og hefur lyfjaneysla stóraukist á undanförnum árum.

Margar af þessum skýringum koma vel til greina og eru eitthvað sem við ættum að skoða nánar í stað þess að einblína gagnrýnislaust á ofát og hreyfingarleysi. Þær benda á að ef til vill er ástæðan fyrir vaxandi þyngd meira tengd ýmsum umhverfis- og þjóðfélagsbreytingum sem orðið hafa á undanförnum áratugum en vaxandi leti og matgræðgi almennings, og þessar breytingar eru ekki endilega alslæmar þótt þær hafi ýtt undir einhverja þyngdaraukningu. Gott dæmi um það eru reykingar.

Ég tók samt eftir því að þarna vantar einn grunsamlegan sökudólg, sem virðist alltaf sleppa undan fránum augum offituvísindanna. Kannski er það af því að hann er á mála hjá sjálfu vísindasamfélaginu? Þessi sökudólgur er auðvitað megrun.

Fjöldi rannsókna sýnir að megrun tengist þyngdaraukningu þegar fram í sækir, frekar en þyngdartapi, og hafa megrunartilraunir reynst auka áhættu á offitu meðal unglinga. Hér er auðvitað aðeins um tengslarannsóknir að ræða, þar sem ekki er hægt að álykta um orsakir, en engu að síður hefur megrun reynst spá fyrir um ofát og átköst þegar fram í sækir, sem ýtir undir þyngdaraukningu, auk þess sem hún hægir á efnaskiptum líkamans. Margt bendir til þess að megrun ýti líkamanum út í einskonar sveltisástand þar sem hann aðlagar efnaskipti og notkun næringarefna með það að marki að missa sem minnst af fituforða. Á sama tíma breytist hugarstarfsemi þannig að viðkomandi verður sífellt sólgnari í mat, hugsar um mat öllum stundum og líkur á því að missa sig í ofát aukast. Þetta er meðal annars talin ástæða þeirrar hröðu þyngdaraukningar sem oft verður í kjölfar þyngdartaps.

Fleiri skýringar koma auðvitað til greina. Við erum alin upp við gríðarlega ytri stýringu á mataræði. Börn eru ýmist hvött til að klára matinn sinn eða bannað að fá sér meira, nammi er bara leyfilegt á laugardögum, matarauglýsingar og tilboð eru úti um allt í bland við megrunarboðskap heilsu- og líkamsræktargeirans og svo mætti lengi telja. Rannsóknir sýna að þeir sem fara eftir ytri skilaboðum (t.d. megrunarráðleggingum, hversu mikið er eftir á disknum eða nýjustu KFC auglýsingunni) um hvenær og hversu mikið þeir borða, eru almennt þyngri en þeir sem hlusta á skilaboð líkamans, hungur og saðningu.

Einnig má telja til þá staðreynd að við drekkum núna meira gos og áfengi en við gerðum. Mikil aukning hefur orðið í neyslu bjórs og léttvína á undanförnum árum og má gera ráð fyrir að fólk sé að taka inn fleiri hitaeiningar í vökvaformi. Ýmsar rannsóknir benda til þess að líkamanum gangi verr að stýra matarlyst og þyngd ef hitaeininga er neytt í fljótandi formi. Með öðrum orðum, ef við borðum máltíð sem inniheldur 500 hitaeiningar þá verðum við saddari heldur en ef sama hitaeiningafjölda er neytt í formi t.d. bjórs. Orka í vökvaformi virðist ekki „skrásetjast“ með sama hætti og matur í líkamanum – hugsanlega vegna þess að vökvi inniheldur oft ekki það sem helst ýtir undir seddutilfinningu, s.s. prótein, fitu og trefjar.

Lokaniðurstaða: Við höfum engar staðfestar skýringar á því af hverju við höfum fitnað að undanförnu. Óhóflega hefur verið einblínt á ofát og hreyfingarleysi sem helstu skýringar á þessari þróun þrátt fyrir takmarkaðan raunstuðning og hefur það ef til vill leitt til þess að viðbrögð okkar hafa gert illt verra.

Ég hef lengi velt fyrir mér hvenær risaskandall eigi eftir að spretta út í tengslum við þættina The Biggest Loser, eitt hryllilegasta sjónvarpsefni sem til er hvað varðar fituhatur og megrunarsýki. Nú eru kurlin smám saman að koma til grafar og sýna að það er síður en svo allt með felldu innan herbúða þáttanna. Þetta ætti auðvitað ekki að koma neinum á óvart sem séð hefur þessa þætti, en af því að þarna eru misþyrmingar og niðurlæging settar fram með brosi á vör, undir formerkjum heilbrigðis, þá telja áhorfendur sig vera að fylgjast með farsælum skrefum í átt til betra lífs. Þættirnir ganga jú út á að það sé heilsusamlegt að lifa í krónískri fæðutakmörkun, keyra sig út í ræktinni klukkutímum saman og leggja allt í sölurnar til að missa sem flest kíló á sem skemmstum tíma. Það er þó hvorki skynsamlegt né heilbrigt og aðeins tímaspursmál hvenær alvarlegur skaði hlýst af. Það er ágætis mælikvarði á okkar sjúka umhverfi að svona efni skuli vera sýnt í sjónvarpi, að mestu gagnrýnislaust, og ekki einu sinni bannað börnum.