Hver man ekki eftir fjaðrafokinu þegar Dr. Regina Benjamin tók við embætti landlæknis Bandaríkjanna? Hún fékk á sig alls kyns ákúrur og aðfinnslur og þótti ekki hæf til þess að gegna þessu embætti af því hún er feit.

Nú hefur hún sent frá sér skilaboð til bandarísku þjóðarinnar sem eru mjög í áttina að Heilsu óháð holdafari (Health at Every Size). Ég segi í áttina af því enn er harmað hve margir eru feitir og ranglega staðhæft að afleiðingar þess séu há tíðni sykursýki og annarra alvarlegra sjúkdóma. Það hefur aldrei verið sýnt fram á að fita gegni orsakahlutverki við tilurð sjúkdóma heldur aðeins að ákveðnir sjúkdómar komi frekar fram hjá feitu fólki en grönnu. Orsakirnar geta auðvitað verið margar, þar sem hugsanlegt er að þættir á borð við mataræði, hreyfingu, endurtekna megrunarkúra, þyngdarsveiflur og álagið sem fylgir því að lifa við fordóma og mismunun, leiki veigamikið hlutverk í sambandi þyngdar og heilsu.

En hvað sem því líður hlýtur það að teljast skref fram á við þegar jafn valdamikil stofnun og landlæknisembætti Bandaríkjanna skiptir um gír og segir: „Allir geta verið heilbrigðir.  Við getum öll bætt okkar lífsvenjur og uppskorið betri heilsu og ánægjulegra líf, hvort sem við erum feit eða grönn. Borðum næringarríkan mat, hreyfum okkur reglulega og höfum gaman að því!“

Smellið hér til að sjá myndbandið á vefsíðu Landlæknisembættisins.

Hér má lesa grundvallaratriði Heilsu óháð holdafari:

• Að bæta heilsu—áhersla á tilfinningalega, líkamlega og andlega velferð án áherslu á þyngdartap eða „kjörþyngd“.

• Að bæta sjálfs- og líkamsmynd—að bera virðingu fyrir dásamlegum fjölbreytileika líkamsvaxtar í stað þess að keppa að hinni „réttu“ þyngd eða líkamslögun.

• Að njóta þess að borða—að borða samkvæmt innri merkjum hungurs og saðningar, matarlystar og næringarþarfar hvers og eins í stað þess að fylgja utanaðkomandi matarplönum, reglum, boðum og bönnum.

• Að njóta þess að hreyfa líkamann—að stunda reglulega og ánægjulega hreyfingu sem eykur lífsþrótt, hreysti og vellíðan í stað þess að hreyfa sig fyrst og fremst í þeim tilgangi að grennast eða halda „kjörþyngd“.

• Að sporna gegn fitufordómum—að gera sér grein fyrir því að líkamsstærð og þyngd segja ekkert til um matarvenjur, hreyfingu, persónuleika eða mannkosti. Fegurð og manngildi koma fyrir í öllum stærðum og gerðum.

Ég heyri oft talað um heilbrigðar leiðir til að grennast. Mörgum finnst miður að fólk skuli ítrekað láta glepjast af gylliboðum megrunariðnaðarins og vilja þess í stað benda á hin einföldu skref til léttara lífs: Borða minna og hreyfa sig meira. En hvað halda þessir aðilar megrun sé – annað en að borða minna og hreyfa sig meira?

Ef átt er við að hætta ofáti og taka upp eðlilegri matarvenjur þá tek ég auðvitað undir það. Sömuleiðis ef átt er við að fara úr kyrrsetulífi í reglulega hreyfingu. En þegar heilbrigðisstarfsmenn hvetja fólk til að „borða minna“ eiga þeir alltof oft við að fólk eigi að borða minna en eðlilegt gæti talist. Og þá erum við ekki að tala um breytingar á lífsvenjum heldur megrun í dulargervi.

Þetta kemur glögglega fram í bæklingi sem Manneldisráð gaf út fyrir nokkrum árum og ber heitið: Tekið í taumana: Stuðningur og ábendingar fyrir þá sem vilja grennast. Í þessum bæklingi er heill kafli um að ekki sé gáfulegt að fara í megrun því ekki sé hægt að halda hana út til lengdar auk þess sem megrun ýti líkamanum út í ástand sem vinnur gegn þyngdartapi. Þess í stað er mælt með því að fólk fari skynsamlegu leiðina og „breyti um lífsstíl“. En hvað ætli sé meint með því? Jú, við nánari skoðun kemur í ljós að það sem næringarfræðingar Manneldisráðs kalla „lífsstílsbreytingu“ er matseðill upp á 1500 hitaeiningar á dag.

Svona meinlokur meðal heilbrigðisstarfsmanna eru ótrúlega algengar og alveg gapandi undarlegar. Ég á erfitt með að trúa því að fagfólk, sem er ágætlega gefið og vel menntað, skilji ekki að 1500 hitaeiningar er megrun sama hvernig á það er litið. Hvað erum við þá að tala um? Að gera megrun að varanlegum lífsstíl?

Það að lifa á skertum skammti og þurfa að telja ofan í sig munnbitana er ekkert líf til lengdar og fólk mun springa á limminu fyrr eða síðar. Flestar aðferðir til að grennast, hvort sem þær eru runnar undan rifjum vísindamanna og fagfólks eða óforskammaðra sölumanna með gróðablik í augum (þessir flokkar útiloka ekki heldur hvorn annan), byggjast á fæðutakmörkun og þess vegna eru þær allar jafn dauðadæmdar.

Það er einnig útbreiddur misskilningur að niðurstöður rannsókna um lélegan árangur nái ekki yfir hinar “skynsamlegu og heilsusamlegu” leiðir. Raunin er sú að flestar rannsóknir á þyngdartapi eru einmitt að skoða þessar aðferðir. Þegar þekktir rannsakendur við virta háskóla úti í heimi eru að gera stórar og vel fjármagnaðar rannsóknir, þá er auðvitað ekki verið að skoða „banana og hnetu kúrinn“ heldur þá nálgun sem þykir vænleg til árangurs miðað við ríkjandi þekkingu. Það eru þessar rannsóknir sem, þrátt fyrir góðan vilja og gríðarlega hagsmuni, sýna lítinn sem engan langtímaárangur.

Þetta ætti allt heilbrigðisstarfsfólk að vita enda eru þessar niðurstöður ekki nýjar af nálinni heldur eitthvað sem rannsóknir hafa sýnt áratugum saman. Engu að síður er algengt að sjá fagfólk stilla upp annars vegar „megrun sem virkar ekki“ og hins vegar „heilbrigðri nálgun sem virkar“. Heilbrigðisstarfsfólk sem talar svona er annað hvort illa upplýst, vísvitandi að blekkja eða neitar að horfast í augu við bitran sannleikann þegar það þykist ekki vita að „faglega nálgunin“ hefur ekki heldur hlotið raunstuðning til lengri tíma.

Það er kannski erfitt að horfast í augu við það en eðlileg niðurstaða blasir við: Það eru engin fagleg sjónarmið sem mæla með því að hvatt sé til þyngdartaps þegar við höfum engar gagnreyndar og öruggar aðferðir til þess. Það er í raun merkilegt rannsóknarefni út af fyrir sig hvers vegna þetta skilar sér ekki inn í praxís heilbrigðisstarfsmanna nú þegar krafan um gagnreyndar meðferðir er allsráðandi. En það er efni í annan pistil.

Nú er megrunarbrjálæði haustsins að ganga í garð og líkamsræktarstöðvarnar farnar að keppast um að auglýsa aðhaldsnámskeiðin fyrir veturinn. Ljóst er að þúsundir Íslendinga munu flykkjast í einhverskonar prógram á næstunni í von um grennri, stæltari, og umfram allt, fegurri kropp. Jafn ljóst er hins vegar að fæstir munu hafa erindi sem erfiði, nema þá kannski í stutta stund.

Megrunariðnaðurinn (þ.e. þeir sem hafa lifibrauð sitt af því að fá fólk til að reyna að grennast) hefur lengi vitað að það er ekki til nein viðurkennd megrunaraðferð sem reynst hefur bæði árangursrík og hættulaus til lengri tíma. En í stað þess að viðurkenna þetta—sem væri áhættusamt fyrir iðnað sem veltir billjónum árlega—reyna þessir aðilar að telja okkur trú um að árangursleysi megrunar stafi fyrst og fremst af því að við notum rangar aðferðir og leggjum okkur ekki nógu mikið fram. Þetta er hin fullkomna skýring því hún tryggir að við höldum áfram að reyna, það er endalaust hægt að selja okkur nýjar og nýjar aðferðir og þegar þær klikka þá er það okkur sjálfum að kenna: Við vorum greinilega ekki nógu dugleg.

Þótt þessi skýring henti vel þeim sem vilja selja okkur drauminn um grannan vöxt þá er hún engu að síður röng. Ástæða þess að megrun virkar ekki liggur ekki í vitlausum aðferðum einstakra kúra eða óforbetranlegri leti almennings, heldur í viðbrögðum líkamans við fæðutakmörkun.

Þegar við borðum minna en líkaminn þarf á að halda fara af stað ósjálfráð ferli sem miða að því að hægja á efnakiptum, hámarka nýtingu næringarefna, auka matarlöngun og halda í fitu eins lengi og mögulegt er. Þetta gerist til þess að við getum lifað lengur á skertum matarskammti og höfum nógu mikinn áhuga á því að finna meira æti. Líkaminn gerir engan greinarmun á sjálfskipuðu aðhaldi og raunverulegum fæðuskorti. Það eina sem hann veit, er að þegar hart er í ári, er eins gott að bregðast við.

Meðal þess fyrsta sem líkami okkar gerir er að minnka vöðvamassa. Líkaminn er gáfaður og veit að vöðvar eru orkufrekir. Ef hægt er að minnka vöðvamassa, dugar orkan sem líkaminn hefur til umráða lengur. Þess vegna fer hann ekki beint í fitubirgðirnar til að taka út þegar við upplifum fæðuskort, heldur sparar eins og hann getur og nýtir líka orku og massa úr vöðvum, líffærum og beinum. Líkaminn gengur hægt á fituna því hún er síðasti varasjóðurinn.

Þessu má líkja við eðlileg viðbrögð fólks á krepputímum. Við förum ekki beint í varasjóðinn og höldum áfram að eyða eins og vitleysingar, heldur drögum úr kostnaði og lærum að lifa spart. Þannig duga peningarnir lengur. Nákvæmlega á sama hátt dregur líkami í fæðukreppu úr kostnaði, hagræðir og sker niður allan óþarfa. Hann eyðir minni orku en áður í athafnir, kyndingu, skipulag og viðhald. Eftir því sem fæðuskortur vex og varir lengur fer heilastarfsemi að snúast meira og meira um mat. Eitt helsta einkenni sveltisástands er einmitt þegar hugsanir, draumórar og þráhyggjukenndar bollaleggingar um mat bókstaflega flæða yfir heilabúið. Sömuleiðis breytast bragðskyn og viðbrögð líkamans við mat á þann hátt að fátt verður nú ánægjulegra en að borða. Allt miðar þetta að því að vernda okkur gegn frekara þyngdartapi og auka líkur á að vinna til baka það sem tapast.

Varnarviðbrögð líkamans fara ekki öll í gang á sama tíma, heldur bætast við stig af stigi og vaxa eftir því sem orku- og fitutap verður meira. Þau eru engu að síður óhjákvæmileg, rétt eins og svitamyndun við hita eða skjálfti við kulda. Þetta eru ósjálfráð viðbrögð líkamans sem miða að því að viðhalda innra jafnvægi og halda okkur á lífi. Þetta er ástæðan fyrir því að það er erfitt að grennast. Ekki leti, aumingjaskapur eða skortur á sjálfsstjórn. Þegar við reynum að borða minna en við þurfum til að þvinga fram þyngdartap kviknar á viðbrögðum sem hafa þann eina tilgang að vinna gegn því sem við erum að reyna að gera. Þetta eru kröftug viðbrögð sem hafa þróast í gegnum milljónir ára til þess að halda mannkyninu á lífi og hafa í gegnum aldirnar gert okkur kleift að hætta lífi okkar eða drepa fyrir mat. Það eru þessar hvatir sem við ætlum okkur að sigra þegar við förum í megrun. Það er óþarfi að taka fram að það tekst yfirleitt ekki.

Ekki er öll vitleysan eins. Hér er hægt að kaupa baðvog fyrir fleiri tugi þúsunda – svo hægt sé að fylgjast með heilsufari allrar fjölskyldunnar. Úff. Við erum sem sagt svo langt leidd að það er hægt að selja fólki vigt sem mælikvarða á heilsufar. Gleymdu hitamælinum, líkamlegum merkjum um krankleika, eins og verkjum eða þreytu, lífsvenjum og læknisfræðilegum athugunum: Vigtin sker úr um hver er heilbrigður og hver ekki. Ef slík grunnhyggni á að ráða, af hverju ekki að nota bara málband? Miklu einfaldara og ódýrara.

Hinsegin dagar gera mig alltaf svo glaða. Þetta er auðvitað gleðihátíð svo hvernig er annað hægt? En þessir dagar gefa mér líka svo áberandi staðfestingu á því að samfélagsbreytingar eru mögulegar. Það er erfitt að efast um að hægt sé að breyta samfélaginu þegar sönnunin blasir við í allri sinni dýrð. Auðvitað þarf ég samt ekkert að horfa til samkynhneigðra til að finna staðfestingu á þessu. Mér nægir að minna mig á að ég sé háskólagengin kona með kosningarétt og bílpróf.

Hvað sem því líður þá er barátta samkynhneigðra um margt sérstök. Og mjög til eftirbreytni að mínu mati. Hún hefur kosið að leggja áherslu á hið jákvæða, mæta andstöðu með brosi, vera sterk, óhrædd og hvika hvergi en leita samt ekki uppi slagsmál eða leiðindi. Í stað þess að berjast við myrkrið, sem er tilgangslaust og þreytandi, þá kveikir hún ljós. Meira þarf ekki til.

Auk þess hefur barátta samkynhneigðra snúist um það að vera sýnileg. Opinber og ekki í felum. Þetta er grundvallaratriði. Að þora að vera þau sjálf og kalla sig homma og lesbíur þótt þessi orð hafi iðulega verið notuð sem uppnefni og nánast blótsyrði. Með þessum hætti hefur tekist að breyta þeirri merkingu sem tengd er við homma og lesbíur. Þegar við þekkjum öll venjulegt, elskulegt, duglegt og klárt fólk sem kallar sig homma og lesbíur, þá hættum við að hugsa um það sem eitthvað agalegt. Persónuleg reynsla okkar af þessum hugtökum verður önnur.

Þetta er ástæðan fyrir því að lögð er áhersla á það í mannréttindabaráttu feitra, að feitt fólk kalli sig feitt. Það er til að endurheimta þetta orð – sem er í eðli sínu ekki slæmt eða neikvætt heldur hefur sú merking komið frá samfélaginu – og breyta merkingu þess. Þegar við sjáum að „feit manneskja“ getur verið duglegur starfskraftur, frábært foreldri, flinkur fagmaður,  skemmtileg vinkona, hraustur útivistargarpur og endalaust margt fleira, þá hættir „feit manneskja“ að þýða eitthvað ömurlegt í hugum okkar.

En til þess að svo megi verða þurfum við að fara að nota orðin „feitur“ og „feit“. Ekki sem uppnefni eða áfellisdóm heldur sem hlutlausa og raunsanna lýsingu á manneskju. Það að fara í felur með orðið er að segja að það sé eitthvað neikvætt eða skammarlegt – og þannig viðhalda neikvæðri merkingu þess. Við þurfum að þora að segjast vera feit, alveg eins og við þorum að segjast vera lágvaxin eða hávaxin. Við þurfum að þora að koma fram eins og við erum. Við það öðlumst við frelsi og reisn og útrýmum neikvæðum viðhorfum um líkama okkar.

Þessi grein birtist í New York Times í gær. Hún fjallar um fatastærðir og fitu og það sem hlýtur að teljast eitt skýrasta dæmið um þá holdafarsmismunun sem ríkir á Vesturlöndum: Að ekki sé hægt að versla sér föt nema upp að vissum stærðum í venjulegum búðum. Þrátt fyrir að minnst helmingur kvenna í þessum heimshluta mælist yfir hinni svokölluðu kjörþyngd, er staðan enn í dag sú að þær sem ekki eru áberandi grannar eiga erfitt með að finna á sig föt sem passa. Þetta er auðvitað til skammar og löngu kominn tími til að viðskiptavinir berji í borðið.

Það er sérstök upplifun að vera barnshafandi. Mörgum konum finnst þær sjaldan vera í eins miklum tengslum við líkama sinn og einmitt þá, enda minnir líkaminn stöðugt á sig með endalausum breytingum og örum vexti annarrar manneskju innan í sér. Fyrir flestar konur er þetta ánægjulegt ferli en fyrir alltof margar er það meira eins og myllusteinn um hálsinn: Stöðug áminning um hve líkami þeirra er ómögulegur.

Sú óheillaþróun hefur átt sér stað síðustu árin að ófrískar konur og nýbakaðar mæður eru ekki lengur undanskildar stífum útlits- og fegurðartilskipunum samfélagsins. Í stað þess að meðgangan sé opinbert frí frá kröfum um fullkomið útlit, þá hafa myndast sérstakir fegurðarstaðlar í kringum óléttuna. Þeir eru í raun nákvæmlega eins og hin grönnu fegurðarviðmið, nema hvað bumbu hefur verið skellt framan á konuna. Með öðrum orðum, ef þú ert ólétt þá áttu að fylgja ríkjandi fegurðarstöðlum í einu og öllu, fyrir utan að vera með litla og sæta kúlu í staðinn fyrir rennisléttan maga. Bumban má ekki sjást nema á hlið og þú mátt alls ekki fitna á rassinum, mjöðmunum eða lærunum. Það er  hrikalegt ef það sést aftan frá að þú sért ólétt.

Þessar tilskipanir eru ekki gefnar út í neinum handbókum eða reglugerðum. En þetta er samt eitthvað sem hver og ein barnshafandi kona getur komist að í gegnum dagleg samskipti sín við heiminn. Ef hún er með netta kúlu þá er henni hrósað. Ef hún er með mjög stóra bumbu þá er henni sagt það mörgum sinnum á dag. Ef hún hefur bætt mikið á sig hættir fólk alveg að minnast á útlit hennar (við tölum ekki upphátt um slíkar syndir). Konum er alveg sérstaklega hrósað ef ekki er hægt að sjá „á öðru en bumbunni“ að þær séu með barni og skilaboðin eru að þær skuli vera skvísur fram á síðasta dag. Það er svo merkilegt, að þegar kona er í miðju kafi við að búa til nýjan einstakling – eitthvað sem sumir myndu segja að væri stórkostlegt kraftaverk – þá snýst 90% af þeim áhuga sem beinist að konunni um útlit hennar.  „Vá, þú ert bara alveg að springa!“ „Rosalega ertu nett!“ „Jii, ertu bara með eitt barn??“ „Ertu viss um að það sé barn þarna inni?!“

Sömu sögu er að segja af hinni nýbökuðu móður, hún er síður en svo undanskilin útlitskröfum samtímans, heldur þvert á móti hellast þær yfir hana af fullum þunga strax eftir fæðingu.  Áfram halda samferðamenn konunnar að taka eftir og koma með athugasemdir um vaxtarlag hennar, þ.e.a.s. ef það þróast í æskilega átt. Þá fá konur að heyra að þær líti rosalega vel út og séu fljótar að „jafna sig“. Stundum er þeim sagt að þær séu æðislegar með svona stór brjóst. En ef konan hefur fitnað á meðgöngunni eða er lengi að „jafna sig“ er ekkert sagt. Að minnsta kosti ekki við hana sjálfa. Konur heyra þessi skilaboð skýrt og greinilega: Þær eiga að vera nettar og grannar og spengilegar og barnseignir breyta þar engu um.

Þegar fjölmiðlar sýna okkur myndir af frægum konum, sem storka öllum lögmálum náttúrunnar með því að líta út eins og óspjallaðir unglingar örfáum vikum eftir að hafa fætt barn, virðist það aðeins vera til að undirstrika að þetta sé vel hægt. Koma svo!

Það er ótrúlega sorglegt staðreynd að mjónudýrkun nútímans skuli ná að eyðileggja upplifun margra kvenna af þessu magnaða tímabili. Fyrir utan hið stórfenglega kraftaverk sem er að eiga sér stað – sem konan nýtur þeirra einstöku forréttinda að fá að fylgjast með og upplifa á sínu eigin skinni – þá er ein yndislegasta manneskja sem hún mun nokkurn tíman þekkja að koma inn í veröldina. Það ætti að vera tilefni fagnaðar og óspilltrar gleði.

Með einlægri von um bjartari tíma fyrir frískar og ófrískar konur.

Þessi grein birtist í Wahington Post í fyrradag. Það er svo ótrúlega gaman að sjá þessi litlu merki um að veröldin sé að breytast. Mark my words. Eftir nokkra áratugi verður alveg jafn skrýtið að hugsa til þess að eitt sinn hafi allir átt að vera grannir og manni finnst skrýtið í dag að hugsa til þess að áður fyrr hafi allir átt að vera gagnkynhneigðir. Lífið er svo fallegt í öllum sínum margbreytileika og það er stórkostlegt að sjá mannfólkið vera að opna sig fyrir því. Það er pláss fyrir okkur öll og við eigum öll rétt á því að lifa sátt í eigin skinni—í flottum fötum.

Hér má nálgast frekari upplýsingar um baráttu Body Shop fyrir bættri líkamsmynd. Margir kannast við myndina hér til hliðar en nú hefur fyrirtækið sett af stað nýtt átak í samvinnu við áströlsk átröskunarsamtök og starfshóp á vegum ríkisstjórnarinnar þar í landi. Ætlunin er að skera upp herör gegn slæmri líkamsmynd og átröskunum. Fimmfalt húrra fyrir því!

Það er löngu kominn tími til þess að vanlíðan og óöryggi vegna þyngdar og útlits verði sett á oddinn í geðheilbrigðismálum. Herferðin snýst mjög einfaldlega um að koma þeim skilaboðum á framfæri að fallegt, heilbrigt fólk er til í öllum stærðum og gerðum og að við erum svo miklu meira en bara talan á vigtinni.

Svo skemmtilega vill til að svipuð herferð var farin á hér á landi vorið 2008 í tilefni Megrunarlausa dagsins. Það árið báru strætisvagnar Reykjavíkur fallega borða með áletruninni: Fallegir líkamar eru í öllum stærðum og gerðum og Hraustir líkamar eru í öllum stærðum og gerðum.

Ég rakst nýverið á þessa auglýsingu frá Body Shop og gleðst innilega yfir því að verslunarkeðja af þessari stærðargráðu skuli taka þátt í baráttunni fyrir líkamsvirðingu. Vigtin minnir óneitanlega á Vei! vigtirnar sem notaðar voru í átaki Megrunarlausa dagsins nú í vor. Þær eru eftirmyndir hinnar bandarísku Yay! scale sem Marilyn Wann, rithöfundur og baráttukona, hannar og selur af miklum móð í sínu heimalandi. Gaman að því.