Gandhi sagði: Vertu sú breyting sem þú vilt sjá í veröldinni. Með því átti hann við að það er þversagnarkennt að tala um að vilja sjá breytingar í umhverfi sínu en halda síðan áfram að hegða sér á þann hátt sem viðheldur ástandinu eins og það er.  Í því samhengi er gott að átta sig á því að þrýstingur um grannan vöxt kemur ekki aðeins frá fjölmiðlum heldur einnig frá fólki, svo sem fjölskyldu, vinum, kærustum, íþróttaþjálfurum og fleirum. Ef við kærum okkur ekki um þennan þrýsting þá skulum við gæta þess að við séum ekki sjálf að ýta undir hann eða leyfa honum að lifa óáreittum.

Rannsóknir sýna að börn sem alast upp við áherslur á mikilvægi þess að vera grannur eru líklegri til þess að hafa áhyggjur af þyngd sinni og fara í megrun.  Í einni rannsókn voru stúlkur, sem töldu það mikilvægt fyrir að minnsta kosti annað foreldrið að þær væru grannar, tvisvar sinnum líklegri til þess að segjast hafa miklar áhyggjur af þyngd sinni ári síðar en aðrar stelpur.  Bæði strákar og stelpur sem töldu grannan líkamsvöxt skipta föður sinn máli voru mun líklegri til þess að vera í stöðugri megrun að ári liðnu en önnur börn.  Í þessari rannsókn reyndust jafnaldrar hins vegar engin áhrif hafa á viðhorf barnanna.

Eftir því sem lengra líður á unglingsár má hins vegar gera ráð fyrir því að áhrif félagahópsins aukist.  Í rannsókn frá 2004 kom til dæmis fram að þrýstingur um grannan vöxt frá jafnöldrum spáði fyrir um aukna óánægju með líkamsvöxt meðal 16 til 19 ára unglinga yfir níu mánaða tímabil.  Svipaðar niðurstöður fengust í annarri rannsókn þar sem bandarískir háskólanemar sögðu vini vera mikilvægasta viðmið sitt hvað útlit snerti.  Frægt fólk var álitið álíka mikilvægur samanburðarhópur og almenn bekkjar- og skólasystkini.  Þessar niðurstöður sýna að þrátt fyrir að fyrirmyndir í fjölmiðlum hafi orðið grennri með árunum og það geti vissulega leitt til óánægju með líkamsvöxt að hafa þær fyrir sjónum, sé talsverð einföldun að líta á fjölmiðla einu áhrifavaldana á líkamsmynd fólks. Þeir sem standa okkur næst hafa einnig mikil áhrif á hvaða viðhorf við tileinkum okkur til eigin líkama.

Þetta leiðir okkur að erfiðum sannleika, sem er sá að konur taka sjálfar virkan þátt í að viðhalda samfélagslegum kröfum um grannholda útlit.  Í einni rannsókn sögðu konur sem rætt var við að þær veittu ummælum um líkamsvöxt og útlit meiri athygli þegar þau komu frá öðrum konum, svo sem fjölskyldumeðlimum, vinkonum eða samstarfskonum.  En það sem meira er: Þær sögðust síður líta á athugasemdir frá konum sem þrýsting enda eru þær yfirleitt settar fram með vinsamlegum hætti.

Konur ræða sín á milli um áhyggjur af eigin líkamsvexti, hrósa hverri annarri fyrir að grennast og sýna samúð ef einhver þyngist.  Þær tala einnig um vaxtarlag annarra kvenna og lofa þær grönnu en lasta þær feitu.  Með því að taka sjálfar undir kröfur samfélagsins um grannan vöxt styrkja konur ríkjandi viðhorf til líkamsvaxtar og gera þau bæði sjálfsögð og eðlileg.  Í fyrrgreindri rannsókn kom fram að konur eru síður líklegar til þess að gagnrýna áherslur á grannan vöxt hjá hverri annarri, setja spurningamerki við þessi skilaboð eða verjast þeim með einhverjum hætti. Af þeim sökum velta höfundar því fyrir sér hvort áhrif kvenna á líkamsmynd hverrar annarrar séu ef til vill meiri og skaðlegri en áhrif annarra. Þau koma frá hópi sem konurnar líta á sem sinn eigin, hópi sem þær taka mark á, bera sig saman við og þykir vænt um.

Lítum okkur nær. Byltingin hefst í hjörtum okkar sjálfra.

Eins og kom fram í síðasta pistli þá þurfum við að gera breytingar í samfélaginu okkar ef við viljum draga úr tíðni átraskana.  Fyrir nokkrum áratugum síðan voru átraskanir nánast óþekktar. Þær voru afar sjaldgæf tilfelli sem dæmigerður geðlæknir gat átt von á að hitta fyrir í mesta lagi einu sinni eða tvisvar á öllum sínum starfsferli. Það er einkar áhugavert að lesa frásagnir meðferðaraðila frá síðustu áratugum 20. aldar af því þegar átröskunartilfellin fóru allt í einu að streyma inn til meðferðar. Fólk var í öngum sínum: Hvað hafði eiginlega gerst?

Þessi holskefla, sem hefur haldist nokkuð óslitin síðan, varð kveikjan að öflugu rannsóknarstarfi á átröskunum og tilurð þeirra. Þá fóru rannsakendur fyrst að átta sig almennilega á öllum þeim breytingum sem orðið höfðu á viðhorfum til holdafars og kröfum þar að lútandi á 20. öld – sérstaklega hvað varðar konur. Á síðustu öld varð til dæmis bylting á sviði fjölmiðlunar sem skapaði nýja og áður óþekkta möguleika á að móta og hafa áhrif á skoðanir fjöldans. Rannsóknir á því hvernig skilaboð fjölmiðla um útlit og holdafar kvenna hafa þróast í áranna rás hafa náð að varpa einstaklega skýru ljósi á vaxandi óánægju kvenna með útlit sitt og líkamsvöxt. Hér eru nokkrar þeirra:

Í klassískri rannsókn frá árinu 1980 voru hæð, þyngd og ummál forsíðustúlkna bandaríska tímaritsins Playboy og keppenda í fegurðarsamkeppni um titilinn Ungfrú Ameríka metin yfir tímabilið 1959 til 1978.  Niðurstöðurnar sýndu að þyngdarstuðull forsíðustúlknanna hafði lækkað töluvert yfir þetta tímabil og sömu sögu var að segja af þátttakendum í fegurðarkeppnum.  Líkamsþyngd þeirra hafði lækkað að meðaltali um 0,13 kíló á ári hverju og þyngd sigurvegara keppninnar hafði lækkað enn meira, eða að jafnaði um 0,17 kíló ár hvert.  Allt frá árinu 1970 höfðu sigurvegarar keppninnar að meðltali verið grennri en aðrir þátttakendur.  Athugun á þróun líkamsþyngdar meðal bandarískra kvenna sýndi hins vegar að stúlkur á aldrinum 17-24 ára höfðu þyngst árlega um að meðaltali 0,14 kíló frá ’59 til ’78.  Sem sagt: Á sama tíma og fegurðarímynd kvenna varð grennri urðu venjulegar stúlkur á svipuðum aldri sífellt þyngri.

Þessi rannsókn var endurtekin rúmum áratug síðar og kom í ljós að misræmið milli þyngdar þátttakenda í fegurðarsamkeppnum og þyngdar hinnar almennu konu hafði aukist enn frekar á þessu tímabili.  Jafnframt kom í ljós að tæplega 70% forsíðustúlkna Playboy og 60% þátttakenda í fegurðarsamkeppni voru að minnsta kosti 15% undir kjörþyngd, sem þýðir að meirihluti þessara fyrirmynda uppfylltu þyngdarviðmið fyrir sjálfsvelti (anorexia nervosa).

Aðrar rannsóknir hafa fengið sömu niðurstöður hvað varðar tískufyrirsætur og sjónvarps- og kvikmyndastjörnur.  Í rannsókn frá 2004 var t.d. farið yfir fjögur mest seldu kvennatímaritin í Bandaríkjunum yfir tímabilið frá 1959 til 1999 og kom ljós að líkamsstærð forsíðufyrirsætanna hafði minnkað mikið á níunda og tíunda áratugnum.  En eitt í viðbót: Það reyndist ekki mögulegt að bera saman líkamsstærðir fyrirsætanna fyrir þann tíma því líkami þeirra var yfirleitt ekki sýndur á forsíðunni, heldur aðeins andlitið og efri búkur.  Því hefur áhersla á grannan vöxt ekki aðeins aukist hin síðari ár, heldur hefur sífellt meiri áhersla verið lögð á líkama kvenna sem hluta af útliti þeirra.  Fallegt andlit er ekki lengur nægjanleg forsenda fegurðar heldur er grannur líkami nauðsynlegur til þess að geta talist aðlaðandi.

Auknar kröfur um grannan vöxt má ekki síst sjá á aukinni umfjöllun um megrun í fjölmiðlum á undanförnum áratugum.  Rannsóknir sýna að greinum um megrun fjölgaði mikið í vinsælum kvennatímaritum á seinni hluta 20. aldar og hefur sú aukning haldist nema að við megrunarumfjöllunina hefur bæst aukin áhersla á líkamsrækt.  Rannsóknir hafa einnig staðfest að mun fleiri megrunartengdar greinar og auglýsingar birtast í vinsælum kvennatímatritum en í karlatímaritum.  Í rannsókn sem birtist á níunda áratugnum fundu rannsakendur til dæmis nærri hundrað auglýsingar og tímaritsgreinar um aðferðir til þess að breyta vaxtarlagi sínu í vinsælum kvennablöðum en aðeins átta í karlablöðum. Þetta hefur aðeins breyst síðan – en ekki á þann veg að dregið hafi úr útlitsdýrkunarskilaboðum til kvenna – heldur þannig að skilaboð til karla hafa aukist svo um munar.

Það er kominn tími til að bregðast við. Ef við viljum ekki búa í samfélagi sem er kaffært í megrunarskilaboðum og útlitsþráhyggju þá þurfum við að taka afstöðu gegn þessum áherslum. Eitt er kristaltært: Ekkert mun breytast fyrr en við breytum því.

Átraskanir eru menningarbundnar geðraskanir. Þrátt fyrir að dæmi finnist um sjálfsvelti (anorexíu) langt aftur í aldir, eru tilfellin fleiri í nútímasamfélögum en nokkru sinni fyrr í sögunni. Lotugræðgi (búlimía) er einnig talin alfarið afsprengi nútímamenningar sem leggur ofuráherslu á grannan vöxt á sama tíma og aðgengi að tilbúnum mat og kræsingum hefur aldrei verið meira. Lotugræðgi var fyrst skilgreind sem geðröskun árið 1979 og eru engar heimildir til um þessa röskun fyrir daga 20. aldar. Þetta þýðir að menningin okkar – nánar tiltekið sú óhóflega áhersla sem lögð er á mat og líkamsvöxt og stjórnun þessara þátta – er órjúfanlega tengd þeim vanda sem við stöndum nú frammi fyrir varðandi átraskanir. Það er mikilvægt að við skiljum að það verður aldrei hægt að uppræta þessar raskanir nema með breytingum á þeim viðhorfum og gildum sem hér ríkja varðandi mat og líkamsvöxt.

Skrefin eru einföld og í raun auðveld en gegn þeim ríkir mikil mótspyrna. Það er meginvandinn. Það sem við þurfum að gera er að hætta að hvetja til megrunar og hrósa fyrir grannan vöxt. Við þurfum að tala fyrir heilbrigði án þess að blanda megrun og þyngd inn í umræðuna. Það er vel hægt. Það eina sem við þurfum að gera er að trúa því að allt okkar tal um þyngdarstjórnun bæti í raun engu við skynsamlega umræðu um holla lífshætti. Þyngdaráherslan er algerlega óþörf og gerir ekkert annað en að styrkja þá þráhyggju og vanlíðan sem ríkir í sambandi við líkamsvöxt. Hvers vegna ekki bara að sleppa henni?

Ef við viljum uppræta átraskanir í okkar litla samfélagi þá þurfum við að rjúfa tengsl líkamsvaxtar við félagslega umbun og refsingu. Hættum að klappa fyrir fólki sem grennist og líta niður á þá sem þyngjast. Hættum að tengja grannan vöxt við fegurð og fitu við skömm. Tileinkum okkur hlutleysi í sambandi við líkamsvöxt (en ekki í sambandi við lífsvenjur) og vinnum þannig gegn því að líkamsvöxtur hafi yfirhöfuð einhverja félagslega merkingu. Þannig og aðeins þannig mun fólk hætta að misþyrma sjálfu sér við að reyna að öðlast hinn ákjósanlega líkamsvöxt. Þegar þyngdartap leiðir ekki lengur til aukinnar velvildar, virðingar, viðurkenningar og vinsælda, þá hættir sú hegðun sem einkennir átraskanir að hafa nokkurn tilgang.

Átraskanir hefjast í langflestum tilfellum á því að manneskja, sem hefur tileinkað sér þá hugmyndafræði að grannur vöxtur sé eftirsóknarverður, reynir að breyta líkama sínum til þess að líkja eftir þeim vexti. Það er algengur misskilningur að átröskunarsjúklingar vilji allir verða hættulega grannir. Yfirleitt langar verðandi sjúklingi til að byrja með aðeins að öðlast hinn granna og spengilega líkamsvöxt sem allir í samfélaginu dýrka og dá. Oftast ætlar viðkomandi í upphafi aðeins að missa nokkur kíló – en svo taka yfir líffræðilegar og sálfræðilegar breytingar, sem margar hverjar má rekja beint til viðbragða líkamans við fæðuskorti, sem festa sjúklinginn í vítahring sem hann ræður ekki við. Sjúkleg matarþráhyggja er fóðruð með stífri megrun sem leiðir til óstjórnlegra átkasta sem kalla á enn fastari skorður í megrun og svo framvegis og svo framvegis.

Í þessu samhengi er ágætt að gera sér grein fyrir því að það mun ekki gagnast vitundarögn að fræða ungmenni um átraskanir og þær hættur sem í þeim felast. Það hefur margsinnis verið reynt en árangurinn er enginn. Ef okkur er alvara með að berjast gegn átröskunum er kröftum okkar mun betur varið í að vinna beint gegn viðurkenndum áhættuþáttum þessara raskana: Dýrkun á grönnum vexti, slæmri líkamsmynd og megrunartilburðum.

Við þurfum að breyta unglingamenningunni og viðhorfum samfélagsins í heild. Við getum ekki haldið í þá skoðun að grannur vöxtur sé flottastur og ætlast til þess að tíðni átraskana fari minnkandi á sama tíma. Það mun ekki gerast. Alveg eins og ekki dró úr reykingum meðal ungmenna fyrr en tókst að snúa við þeirri hugmynd að reykingar væru töff, þá mun ekki draga úr tíðni átraskana fyrr en við hættum að snobba fyrir grönnum vexti. Þá er ekki þar með sagt að grannur vöxtur eigi að kalla á fyrirlitningu – heldur hlutleysi. Leyfum næstu kynslóð að alast upp í samfélagi þar sem líkamsvöxtur þeirra hefur enga sérstaka merkingu – þar sem allskonar líkamsvöxtur getur verið flottur og áherslan er einfaldlega á heilbrigða hegðun og heilbrigð viðhorf sem allir geta tileinkað sér.

Þá munu átraskanir að stærstum hluta heyra sögunni til.

Síðustu helgi birtist dapurleg umræða í Fréttatímanum þegar næringarfræðingur hjá MATÍS opinberaði þá skoðun sína að réttast væri að taka feit börn af foreldrum sínum ef þeim tækist ekki að megra þau. Þetta er einkar öfgakennd útgáfa af þeirri fordæmingu í garð foreldra sem gjarnan kemur fram í umræðu um offitu barna. Foreldrar sjá jú um innkaup og matseld á heimilinu -bera þau þá ekki ábyrgð á holdafari barna sinna?

Nei, aldeilis ekki. Holdafar er flókið samspil erfða og umhverfis og sumum börnum er eðlislægt að vera feitlagin rétt eins og sumum er eðlislægt að vera grannvaxin. Það er alls ekki samasemmerki á milli lífsvenja og líkamsþyngdar. Sum börn eru grönn þrátt fyrir að alast upp á óhollu fæði á meðan önnur eru feitlagin þrátt fyrir góðar lífsvenjur. Sem samfélag eigum við að vinna gegn slæmri umönnun barna, en við þurfum jafnframt að átta okkur á því að það er ekki hægt að koma í veg fyrir margbreytileika vaxtarlagsins.

Við eigum að tala almennt um lífsvenjur allra barna og efla þannig vitund allra foreldra um mikilvægi næringar, hreyfingar, slökunar, svefns, samvista, hlýju, ástar og alls þess sem börn þurfa til þess að dafna og líða vel. Ef börnin okkar fá gott atlæti hvað þessa þætti varðar, þá getum við treyst því að holdafar þeirra sé sú líkamsbygging sem er þeim eðlislæg en ekki afbrigðileiki sem er til kominn vegna slæmra lífshátta. En við getum verið jafn viss um það að börn munu halda áfram að vera í mismunandi stærðum og gerðum, því þannig er lífið.

Sem betur fer var þessu fordómafulla sjónarmiði svarað í nýjasta helgarblaði Fréttatímans sem kom út í gær. Þar er annars vegar að finna aðsenda grein eftir Töru Margréti Vilhjálmsdóttur, meistaranema í félagsráðgjöf, sem hvetur til þess að atlaga samfélagsins gegn offitu verði endurskoðuð í heild sinni, og hins vegar viðtal við Þrúði Gunnarsdóttur sálfræðing. Þrúður hefur nýlega lokið við doktorsritgerð á þessu sviði sem sýndi meðal annars að talsverður hluti feitra barna glímir við tilfinningaleg og hegðunarleg vandamál en tölfræðileg greining sýndi að reynsla barnanna af stríðni og félagslegri höfnun skýrði bæði slæma líðan og námsvanda meðal þeirra.

Þetta er átakanleg mynd sem oft blasir við þegar líðan og félagslegur veruleiki þéttvaxinna barna er skoðaður. Þau eru hædd, niðurlægð og skilin útundan auk þess sem hin lúmsku skilaboð streyma alls staðar að úr menningu okkar um að þau séu ljót og asnaleg, óheilbrigð og óæskileg. Þessu verðum við að breyta. Við getum ekki leyft okkur að ala á neikvæðri sýn á stóran hóp fólks og litið framhjá þeim skaða sem það veldur. Holdafar er persónulegt einkenni, rétt eins og húðlitur og kynferði. Það er ekki staðfesting á góðum eða slæmum lífsvenjum eins og flestir ættu að vera farnir að gera sér grein fyrir – það er ekki hægt að sjá utan á fólki hverskonar lífi það lifir. Bæði Tara Margrét og Þrúður undirstrika það að heilsan skipti meira máli en þyngdin – og það hlýtur að eiga jafnt við um tilfinningalega og félagslega heilsu.

Alveg er ég næstum því sammála þessari grein sem birtist í Fréttablaðinu í gær. Það er glatað að búið sé að binda svo um hnútana í íþróttastarfi barna að þeim bjóðist almennt ekki að stunda hreyfingu án stigvaxandi pressu um ástundun, keppni og afrek. Af hverju er ekki hægt að æfa sund tvisvar í viku nema rétt í byrjun? Af hverju eru krakkar sem ætla að halda áfram að stunda íþróttir á unglingsárum krafin um sífellt tímafrekari og strembnari æfingar flesta daga vikunnar? Getur verið að þetta sé ein af ástæðum þess að svo mörg ungmenni hætta þátttöku í skipulögðu íþróttastarfi þegar komið er fram á unglingsár?  Þau hreinlega nenna ekki að eyða öllum sínum tíma í æfingar.

Ég er sem sagt sammála – öllu nema þessu: „Hreyfing er fyrir öllu. Kannski sérstaklega í ljósi þess að fimmta hvert barn á Íslandi mælist yfir kjörþyngd og fimm prósent barna of feit“. Mikið er það sorglegt að við skulum ekki geta séð gildi hreyfingar öðruvísi en að blanda þyngdarstjórnun inn í umræðuna.  Hvað með þá staðreynd að hreyfing er öllum nauðsynleg, hún ætti að vera sjálfsagður hluti af lífinu því án hennar er öll starfsemi, vöxtur og þroski líkamans í hættu. Ófullnægjandi hreyfing á barnsaldri getur t.d. stuðlað að lélegri beinþéttni síðar á ævinni og allir sem eru komnir yfir þrítugt ættu að vera farnir að reyna á eigin skinni að ef þeir hreyfa sig ekki þá hreinlega bilar líkaminn. Við fáum í bakið og þjáumst af vöðvabólgu. Hreyfing er nauðsynleg fyrir eðlilegan vöxt og viðhald.

Hreyfing er líka skemmtileg, hressandi og eflandi. Hún vinnur gegn streitu og andlegri vanlíðan, gefur okkur kraft, vellíðan og tilfinningu fyrir því að vera á lífi. Hún er einföld þegar svo margt annað í lífinu er flókið. Það tekur tíma, vinnu og mikla þolinmæði að byggja upp góða fjölskyldu, góðan starfsframa, gott líf. Það eru endalausar hindranir og hliðargötur og verðlaunin koma oft mjög seint. En tilfinningin sem þú færð eftir að hafa hlaupið 10 kílómetra, gengið á fjall eða tekið betur á því en þú hélst að þú ættir til, er innan seilingar og ótrúlega sæt.

Hreyfing er náttúrulegt gleðiefni, rétt eins og matur og kynlíf. Hún ætti að vera eðlilegur hluti af lífi okkar allra – sama hvernig við erum vaxin – og hún hefur nægjanlegt gildi í sjálfri sér. Það þarf ekki að leita að utanaðkomandi ástæðum fyrir því að stunda hreyfingu og þyngdarstjórnunarsvipan er alger óþarfi.

Hugtakið megrun hefur átt undir högg að sækja eftir að sú staðreynd varð að almennri vitneskju að megrun virkar ekki.  Sama hvaða aðferð er notuð og sama hvað hver segir þá er raunin sú að flestir þyngjast aftur innan skamms. Megrun er margfalt líklegri til þess að leiða til þyngdarsveiflna (jójó áhrif þar sem fólk fer upp og niður í þyngd) en viðvarandi þyngdartaps. En þrátt fyrir afgerandi niðurstöður rannsókna um afleitan langtímaárangur hefur ekkert dregið úr hvatningu til megrunar, nema að nú er ekki talað um megrun heldur lífsstílsbreytingu, aðhald eða átak. Látið ekki blekkjast, gott fólk, þetta er sama sullið undir mismunandi nöfnum.

Fyrir nokkrum vikum var mikið fjallað um megrunarátak leikarans Jóhannesar Hauks í fjölmiðlum. Eins og alltaf þegar megrun er í sviðsljósinu er umfjöllunin sett fram á einkar jákvæðan hátt, eins og þetta sé allt hið besta mál. Engu að síður er varasamt að klappa fyrir svona hegðun og ábyrgð fjölmiðla í þessum efnum er mikil. Við eigum ekki að hrósa fólki fyrir að þræla líkama sínum út og neita honum um nauðsynlega næringu. Það heitir ekki að hugsa vel um sig.

Í einu viðtalinu var birtur dæmigerður matseðill yfir það sem Jóhannes borðaði í átakinu. Að gamni fékk ég vinkonu mína sem er næringarfræðingur til þess að reikna út næringarinnihald matseðilsins og gefa álit sitt á því hvort þetta væri ákjósanleg næring fyrir fullorðinn karlmann sem er að æfa sex sinnum í viku.

Svona lítur seðillinn út:

• morgunmatur: 150 gr hafragrautur
• millibiti: epli og 1 skeið af mysupróteini
• magurt kjöt (kjúlli eða fiskur) með grænmeti og hýðishrísgrjónum (t.d. burrito á Serrano án osts og sósu)
• millibiti kl. 14.00: banani og 1 skeið af mysupróteini
• millibiti kl. 17:00 50 gr hafragrautur
• kvöldmatur: magurt kjöt með grænmeti og hýðishrísgrjónum
• kvöldbiti: epli og 1 skeið af mysupróteini

Auk þessa er lýsi, vítamín og möndlur til að narta í á milli mála.

Þetta er auðvitað ekki nákvæmur listi og magnið af möndlum mun t.d. hafa  mikil áhrif á orkuinnihald hans. Engu að síður, miðað við grófa útreikninga, er hér um að ræða eðal megrunarseðil:



Samkvæmt þessum niðurstöðum er Jóhannes Haukur að fá rétt um helming þeirra hitaeininga sem líkami hans þarfnast á degi hverjum, helming þeirrar fitu og innan við helming þeirra kolvetna sem hann þarfnast en aftur á móti alltof mikið af próteini. Eða eins og vinkona mín sagði: „Þetta er svelti matseðill fyrir alla venjulega karlmenn nema að við séum að tala um karl sem er 140 cm og 35 kg“.

Nú er um tvennt að ræða. Annað hvort er aumingja maðurinn í meiriháttar svelti eða að mataræði hans er raunverulega mun fjölbreyttara og innihaldsríkara en fram kemur í fjölmiðlum og þá er sökin alfarið þeirra – að telja fólki trú um að sveltiskúrar séu heilsusamlegir og sniðugir.

Miðað við lýsingar Jóhannesar á þeim eina degi í viku þegar honum leyfist að fara út fyrir rammann má reyndar gera ráð fyrir að fyrri möguleikinn sé réttur og sveltisáhrifin séu þegar hafin:

Ég er venjulega búinn að ákveða á mánudegi hvað ég ætla að fá mér næsta sunnudagskvöld,“ segir hann og hlær. „Þessi tími hjálpar mér gríðarlega því þá hef ég eitthvað til að hlakka til. Ég fer líka „all in“ á sunnudagskvöldum, borða hamborgara, franskar, ís og nammi, alveg endalaus.

Þetta eru viðbrögð líkamans við fæðuskorti. Okkur langar endalaust í mat og yfirþyrmandi matarlöngunin minnkar ekki fyrr en líkaminn hefur endurheimt það sem hann tapaði. Líkaminn gleymir ekki þeim kílóum sem fara, hann  saknar þeirra og gerir allt sem hann getur til að fá þau til baka. Þess vegna virkar megrun ekki.

Það er kominn tími til þess að fjölmiðlar hætti að setja fram glansmynd af skammtímaárangri sem er síðan aldrei fylgt eftir. Ef þeir væru jafn duglegir við að fylgjast með famvindu mála kæmi allt annar og dapurlegri veruleiki í ljós.

Megrunarlausi dagurinn er alþjóðlegur baráttudagur gegn megrun, átröskunum og fordómum vegna holdafars. Hann er upprunninn í Bretlandi fyrir 19 árum en hefur síðan borist vítt og breitt um heiminn, nú síðast til Íslands, þar sem hann hefur verið haldinn hátíðlegur frá árinu 2006. Mörgum kann að finnast kjánalegt að halda upp á einn megrunarlausan dag á ári en þessi dagur er auðvitað fyrst og fremst hugsaður sem vitundarvakning – dagur til þess að vekja samferðafólk okkar til meðvitundar um að það er hægt að lifa lífinu öðruvísi en í stöðugu stríði við matinn og vigtina. Það er andstyggilegt og niðurrífandi að vera í sífelldri baráttu við sjálfan sig og líkama sinn – óþarfa barátta sem hefur ekkert með heilbrigði að gera. Heilbrigt líf sameinar hollar lífsvenjur og hæfileikann til að njóta lífsins, að þykja vænt um okkur sjálf og eiga gott samband við þá sem eru í kringum okkur. Það er ekki hægt að meta heilbrigði í líkamlegu ástandi eingöngu því það er engin heilsa án geðheilsu og félagsleg heilsa – heilbrigð sambönd, heilbrigt umhverfi og heilbrigt samfélag – er órjúfanlegur hluti af því sem við köllum heilbrigði. Það er ekki hægt að slíta eitt úr samhengi við annað.

Markmiðið með megrunarlausa deginum er að búa til betra samfélag. Tökum höndum saman og látum megrunarþráhyggju, vanlíðan yfir líkamsvexti og fordóma vegna holdafars deyja út með okkar kynslóð. Erfum ekki börnin okkar að þessari eyðileggjandi vitleysu. Kennum þeim að elska líkama sinn eins og hann er – og hugsa vel um hann þótt hann uppfylli ekki einhver viðmið um réttan líkamsvöxt. Kennum þeim að heilbrigði snýst um það hvernig við lifum en ekki hvernig við lítum út – og að hugsunarháttur okkar og viðhorf skipta að minnsta kosti jafn miklu máli og hegðun okkar. Geðheilsa er undirstaða allrar heilsu og velferðar því þegar okkur líður illa þá skiptir ekkert annað máli. Sjálfur lífsviljinn er undir geðheilsu okkar kominn – en engu að síður er margfalt meiri áhersla lögð á líkamlega heilsu (og jafnvel bara „heilsusamlegt útlit“) en geðheilbrigði í okkar samfélagi. Þessu verðum við að breyta og megrunarlausi dagurinn veitir ágætis tilefni til þess að taka fyrsta skrefið.

Megrunarlausi dagurinn á Facebook.

Eitt heitasta málið í vikunni var án efa þáttur Audda og Sveppa þar sem ítrekað var gert grín að holdafari athafnamannsins Einars Bárðarsonar. Hann fékk endalaus skot á sig í tengslum við meinta matgræðgi og var kallaður bæði fituhlunkur og offitusjúklingur. Það er svo sannarlega ekkert einsdæmi að gert sé grín að feitri manneskju í sjónvarpi enda hafa rannsóknir sýnt að þá sjaldan að feitt fólk birtist á skjánum er það gert eins klunnalegt, hallærislegt, kjánalegt, heimskulegt og óaðlaðandi og frekast er unnt. Fitubrandarar koma fyrir í sjónvarpsþáttum, bíómyndum og barnaefni í hverri viku og yfirleitt kippir sér enginn upp við það.

Það felst hins vegar óneitanleg von í því að sjá hversu margir hafa stigið fram og fordæmt þennan sjónvarpsþátt. Ég á erfitt með að sjá fyrir mér sömu viðbrögð fyrir aðeins nokkrum árum síðan, enda umræðan um fitufordóma aðeins nýlega hafin á Íslandi. Sem dæmi þá var þetta orð hreinlega ekki til á íslensku þegar ég skrifaði meistararitgerð mína um efnið árið 2005. Smátt og smátt hefur síðan umræðan aukist og sífellt fleiri kveikt á perunni. Miðað við viðbrögð við þætti Audda og Sveppa er jafnvel þorandi að vona að meðvitund um fitufordóma sé orðin nokkuð almenn. Ekki aðeins virðist fólk vera farið að átta sig á því þegar þessir fordómar koma fram heldur er það líka tilbúið að mótmæla opinberlega. Bravó.

Það er hins vegar varla hægt að ræða um þátt Audda og Sveppa án þess að benda á að sömu viðhorf og þar komu fram – svo sem að feitt fólk sé latt og matgráðugt – hafa í raun verið hluti af opinberri umræðu um offitu um árabil. Þessi skilaboð hafa komið fram aftur og aftur í máli heilbrigðisstofnana og sérfræðinga þar sem hamrað er á því að offitu megi rekja til hreyfingarleysis og ofneyslu matar:

• „Fólk sem er of þungt innbyrðir fleiri hitaeiningar en það brennir“. Auglýsing fyrir Alþjóðlega hjartadaginn 2005.
• „Börn, eins og fullorðnir, eru of feit vegna rangs mataræðis og lítillar hreyfingar“. Klínískar leiðbeiningar um offitu barna, 2004.
• „Offita er afleiðing misvægis í orkubúskap líkamans þ.e. við borðum einfaldlega umfram það sem við höfum not fyrir. Þannig er hægt að skilgreina þetta vandamál út frá minnst tveimur sjónarhornum, í fyrsta lagi … að við borðum of mikið og í öðru lagi við hreyfum okkur ekki nægilega mikið í samræmi við neyslu.“ Grein eftir Erling Jóhannsson, prófessor í íþrótta- og heilsufræðum við Háskóla Íslands, 2001.

Hvernig er hægt að vera hissa þegar þessi sömu viðhorf birtast í þjóðfélaginu sem fitufordómar? Er við öðru að búast en að fólk líti á það sem vísindalega viðurkennda staðreynd að feitt fólk sé latt, gráðugt og skorti sjálfsaga?

Rannsóknir á þessu sviði sýna svart á hvítu að pörun ofáts og hreyfingarleysis við offitu ýtir undir fordóma gagnvart feitu fólki. Heilbrigðisstarfsfólk sem kærir sig ekki um að auka á þessa fordóma þarf því að huga vandlega að því hvernig rætt er um þessi mál. Ég er ekki í nokkrum vafa um það að hin stöðuga og neikvæða umræða um offitu undanfarinn áratug hefur átt þátt í því að opna skotleyfi á feitt fólk og stuðla að mismunun og fordómum í þeirra garð.

Guðni Gunnarsson í Rope Yoga er einn þeirra sem að mínu mati boðar alúð og væntumþykju í garð líkamans í einu orði en skapar aðstæður til líkamsóánægju og vanlíðunar í öðru. Hann notar eingöngu grannar og vöðvastæltar fyrirsætur í auglýsingum sínum og fer því lítið fyrir framsæknum hugmyndum um tilverurétt allra líkama í myndmáli fyrirtækisins. Það er alls ekki óhugsandi að fyrirtæki á heilsu- og fegrunarmarkaði sýni það í verki að þau taki afstöðu gegn þröngum staðalmyndum og eru dæmi um að risar á þessum markaði hafi tekið þá stefnu opinberlega (t.d. Body Shop og Dove). Um ástæðu þess að Guðni hefur ákveðið að halda sig við staðalmyndirnar er erfitt að segja en óbeinu skilaboðin hljóta að vera þau að líkamar sem líta öðruvísi út eru ekki nógu góðir.

Rope Yoga er auk þess ekkert frábrugðið öðrum líkamsræktarfyrirtækjum í því að halda á lofti megrunarboðskap og bjóða upp á aðhaldsnámskeið. Á heimasíðu Rope Yoga segir: „Þú ert jafn þung(ur) og þú “vilt” vera … enda hafa ákvarðanir þínar í mat og hreyfingu gert þig að því sem þú ert, segir Guðni sem hvetur fólk til þess að taka stjórnina í sínar hendur og axla ábyrgð á þyngd sinni.“ Hér virðist því haldið blákalt fram að holdafar snúist um val og við séum persónulega ábyrg fyrir líkamsvexti okkar. Þetta er gömul ranghugmynd sem liggur til grundvallar fordómum vegna holdafars: Ef þú ert feitur þá er það þér að kenna. Ef þú ert grannur þá er það þér að þakka. Þetta er hentug hugmyndafræði fyrir þá sem eru grannvaxnir að eðlisfari, enda eru þeim sjálfkrafa eignaðar dyggðir á borð við hófsemi, sjálfsaga og atorkusemi. En þeir sem eru þéttari hljóta að vera að gera eitthvað rangt. Það er útilokað að fólk sé mismunandi frá náttúrunnar hendi.

Guðni Gunnarsson hefur ef til vill aldrei heyrt talað um líffræðilega stjórnun þyngdar eða erfðafræðilegar skýringar á holdafari. Fjöldi rannsókna sýnir að þyngd stjórnast mikið til af erfðum og benda tvíbura- og ættleiðingarannsóknir til þess að allt að 70% af breytileika líkamsþyngdar megi rekja til erfðafræðilegra þátta. Holdafari ættleiddra barna svipar t.d. mun meira til líffræðilegra foreldra þeirra heldur en kjörfjölskyldu, þrátt fyrir að börnin hafi deilt umhverfi með þeim síðarnefndu alla ævi. Ennfremur sýna rannsóknir að fólk hefur sterka tilhneigingu til þess að viðhalda ákveðinni líkamsþyngd þrátt fyrir breytileika í innbyrtri og eyddri orku.

Þetta undirstrikar að stjórn fólks yfir eigin vexti er margfalt minni en megrunar- og líkamsræktargeirinn kærir sig um að viðurkenna – og skyldi engan undra þar sem draumurinn um líkamlega umbreytingu er þeirra helsta söluvara. Miklar líffræðilegar hömlur ríkja á því hversu mikið hægt er að breyta líkamsþyngd til langframa, eins og kristallast aftur og aftur í rannsóknum á árangri megrunar. Að halda því fram að líkamsþyngd sé bara spurning um val og réttar ákvarðanir og krefjast þess að fólk axli persónulega ábyrgð á eigin vexti er bæði harðneskjulegt og heimskulegt. Það elur á sjálfsásökun og skömm meðal þeirra sem eru vaxnir utan við hinn viðurkennda ramma um æskilegt holdafar og réttlætir ásakanir í þeirra garð. Slíkur boðskapur á ekkert skylt við virðingu og væntumþykju í garð fólks og líkama þeirra.

Það hefur lengi valdið mér sorg hve lítið virðist fara fyrir líkamsvirðingu innan heilsu- og mannræktargeirans. Meira að segja meðal þeirra sem annars virðast aðhyllast ástúðlega umönnun líkamans, þeirra sem hvetja til þess að við hlustum á líkama okkar, virðum takmörk hans og ræktum eigið innsæi varðandi umhirðu sálar og líkama, kemur oft fram áberandi líkamsflokkunarkerfi þar sem grannur vöxtur er álitinn birtingarmynd hins fullkomna jafnvægis en fita sönnun um andlega og líkamlega hnignun. Í heilsubúðum, jógasetrum og meðferðarstofum óhefðbundinna lækninga, þar sem maður myndi helst eiga von á því að vestræn speki væri dregin í efa, birtist nákvæmlega sama megrunar- og útlitsþráhyggjan og ríkir annars staðar í samfélaginu. Ef ekki meiri.

Þetta er afskaplega dapurlegt því ef einhversstaðar ætti að finnast griðarstaður frá útlitsþrýstingi þá ætti það að vera á meðal þeirra sem gefa sig út fyrir að hafa hafnað yfirborðskenndum áherslum nútímasamfélagsins. Hvernig stendur á því að flestum „óhefðbundnum“ leiðum til aukinnar velferðar fylgir samt sem áður mjög svo hefðbundin áhersla á megrun og útlit? Ein skýring gæti verið sú að það eru álitin óvéfengjanleg  sannindi í okkar menningarheimi að grannur vöxtur sé forsenda heilsu og hamingju – þess vegna efast óhefðbundni heilsugeirinn ekki um þau frekar en aðrir. En það er akkúrat málið: Þau sem eru þegar farin að efast um að það sem okkar menning hefur upp á að bjóða sé endilega réttast og best og hafið yfir allan vafa, ættu að vera tilbúnari til þess en aðrir að efast um að vestrænar hugmyndir um heilsu og fegurð séu endilega þær vænlegustu.

Önnur skýring er peningar. Það er einfaldlega of mikil gróðavon í viðskiptum sem byggja á megrunar- og fegrunarhugmyndum til þess að óhefðbundnir heilsuræktarfrömuðir  og verslanir hafi efni á því að standa þar fyrir utan. Það útskýrir væntanlega af hverju hvert argasta megrunarbullið á fætur öðru er auglýst skammarlaust innan margra heilsuvöruverslana og yfirborðskenndar bækur um grannan vöxt og yngra útlit eru uppi um alla veggi. Námskeið og fyrirlestrar sem virðast helst gera út á líkamsangist og matarsamviskubit eru einnig afar vinsæl. Þetta er bissness. Risabissness. En hann ætti ekki að þrífast meðal þeirra sem segjast líta á heilsu með heildrænum hætti og þykjast bera raunverulega umhyggju fyrir velferð fólks.

Með sömu rökum gætu snyrtivörufyrirtæki sagst vera í hjálparstarfsemi vegna þess að þau bjóða vörur sem eiga að skapa fallegra útlit, en sannleikurinn er sá að þau eiga þátt í að skapa útlitsstaðla sem eru svo strangir að flest venjulegt fólk fellur utan þeirra. Þar með eru þau komin með markhópinn: fólk sem telur sig vera óaðlaðandi og „þarfnast“ aðstoðar við að lagfæra sig – sem fyrirtækin veita auðvitað fúslega. Þau innræta tilvonandi viðskiptavinum sínum að líta á sjálfa sig sem gallaðar vörur og bjóða síðan lausnina. Þetta er ekki mannræktarstefna heldur niðurrif og virðingarleysi gagnvart fjölbreytileika mannlífsins. Að sama skapi eru það ekki mannúð eða náungakærleikur sem liggja að baki  áherslum á megrun og eilífa æsku innan hins svokallaða „óhefðbundna“ heilsugeira – heldur alveg ekta gamaldags gagnrýnisleysi og gróðavon.